Το 1988 ανακηρύχθηκε Μνημείο Παγκόσμιας Κληρονομιάς της UNESCO και συγκαταλέγεται αναμφισβήτητα στα «σύμβολα» της πόλης.
Ο Ιερός Ναός Αγίου Δημητρίου, πολιούχου της Θεσσαλονίκης, αποτελεί το σημαντικότερο παλαιοχριστιανικό μνημείο της, τόσο για θρησκευτικούς, όσο και για ιστορικούς λόγους.
Η πεντάκλιτη βασιλική «ελληνιστικού τύπου», που ξεχωρίζει για τα πολλά ιδιαίτερα και σπάνια χαρακτηριστικά της σε σχέση με άλλους ναούς της ίδιας περιόδου, αποτελεί δημοφιλή προορισμό για τους τουρίστες αλλά και για τους κατοίκους αυτής της πόλης.
Ιερός Ναός Αγίου Δημητρίου: Η ιστορία του
Η παλαιοχριστιανική βασιλική κτίστηκε στον χώρο, όπου κατά τη ρωμαϊκή περίοδο υπήρχε συγκρότημα δημοσίων λουτρών. Σύμφωνα με την παράδοση στις θέρμες αυτές φυλακίστηκε και μαρτύρησε με λογχισμό ο Αγιος Δημήτριος, ο οποίος θεωρήθηκε από τη ρωμαϊκή διοίκηση υπεύθυνος για την ήττα του παλαιστή Λυαίου από το μαθητή του Δημητρίου, Νέστορα.
Στο σημείο αυτό, μετά το Διάταγμα του Μεδιολάνου περί ανεξιθρησκίας το έτος 313, κτίστηκε πάνω από τον τάφο του Αγίου ένας μικρός ναός («οικίσκος»). Σύντομα πιστοί από όλα τα μέρη του κράτους κατέφθαναν για να προσευχηθούν στον τάφο του Αγίου και να θεραπευθούν από βαριές ασθένειες.
Μεταξύ των προσκυνητών ήταν και ο έπαρχος του Ιλλυρικού Λεόντιος, ο οποίος αφού θεραπεύθηκε και από ευγνωμοσύνη προς τον Αγιο Δημήτριο έκτισε στη θέση του «οικίσκου» στα μέσα του 5ου αιώνα (413) μεγάλη τρίκλιτη βασιλική. Η κρύπτη αποτελεί τον πυρήνα της πολύχρονης λατρείας του Αγίου όπου στις μικρές δεξαμενές έτρεχε κατά την παράδοση, το «μύρο» του που προσφερόταν στους πιστούς σε μικρά πήλινα αγγεία.
Ο αρχιτεκτονικός ρυθμός του ναού είναι πεντάκλιτη βασιλική με εγκάρσιο (κάθετο) κλίτος, διπλά υπερώα (γυναικωνίτες) και μακρές διπλές κιονοστοιχείες. Στην πορεία του χρόνου υπέστη δύο φορές καταστροφή, σε μεγάλο μέρος, από πυρκαγιά τον 7ο αιώνα (μεταξύ 629 και 639) και στις 5 και 6 Αυγούστου το 1917. Επίσης υπέστη πολλές καταστροφές και λεηλασίες κατά την άλωση της Θεσσαλονίκης από τους Σαρακηνούς το 904 και από τους Νορμανδούς το 1118. Το διάστημα 1493-1912 μετατράπηκε σε τζαμί από τους Τούρκους.
Η μεγάλη πυρκαγιά του 1917 μετέβαλε σχεδόν σε ερείπια τον ιστορικό Ναό και οι αναστηλωτικές εργασίες που τον αποκατέστησαν στην αρχική του μορφή διήρκησαν έως το 1948. Από τότε λειτουργεί κανονικά και αποτελεί ως μνημείο τέχνης ένα από τα πλέον υπέροχα χριστιανικά μνημεία.
Ενα «κόσμημα» γεμάτο κίονες, ψηφιδωτά και τοιχογραφίες
Η βασιλική του Αγίου Δημητρίου δεν ήταν απλώς μια εκκλησία, αλλά ένα ηρώον της δεύτερης πόλης του Βυζαντίου γεμάτη αφιερώματα, ψηφιδωτά και τοιχογραφίες. Χαρακτηρίστηκε από πολλούς «πινακοθήκη της βυζαντινής τέχνης» στην οποία περιλαμβάνονται εντοίχια ψηφιδωτά, ανάγλυφα αρχιτεκτονικά μέλη και τοιχογραφίες. Παρά την καταστροφική πυρκαγιά, σώθηκαν πολλά κιονόκρανα και ψηφιδωτά και λιγότερες τοιχογραφίες, που χρονολογούνται από τον 5ο ως τον 9ο αιώνα.
Τα περισσότερα ψηφιδωτά του Αγίου Δημητρίου αποκαλύφθηκαν στη διάρκεια επισκευών από τους Τούρκους το 1907-1908 και προκάλεσαν το διεθνές ενδιαφέρον των βυζαντινολόγων, καθώς και μερικά μετά την πυρκαγιά του 1917. Βρίσκονται στην ανατολική όψη του τοίχου που χωρίζει το νάρθηκα από τον κυρίως ναό και στους δύο μεγάλους πεσσούς του ιερού βήματος.
Στο επάνω μέρος του δυτικού τοίχου του νότιου εσωτερικού κλίτους, εικονίζεται σε βάθρο ο Αγιος Δημήτριος, όρθιος σε στάση δέησης. Από δεξιά μια γυναίκα φέρνει το παιδί της στον Αγιο, ενώ αριστερά διασώζονται τα πόδια ενός δεύτερου παιδιού. Η σκηνή παριστάνει αφιέρωση παιδιών στον Αγιο και είναι ψηφιδωτό του 5ου αιώνα.
Η σημαντικότερη και παλαιότερη αγιογραφία του Αγίου βρίσκεται στο νότιο τοίχο του ναού και είναι κατεστραμμένη από μεγάλο τοξωτό άνοιγμα. Στο αριστερό της τμήμα εικονίζεται ο αυτοκράτορας Ιουστινιανός έφιππος με στρατιωτική ακολουθία (685-695 και 705-711). Η τοιχογραφία αυτή ιστορικού περιεχομένου είναι του 8ου αιώνα. Οι κίονες επιστέφονται με θεοδοσιανά κιονόκρανα (προέρχονται από παλαιότερα ρωμαϊκά κτίσματα ή από τη βασιλική του 5ου αιώνα). Αποτελούνται από δύο σειρές άκανθας κι έχουν έλικες στις τέσσερις γωνίες.
Η κρύπτη και ο τόπος μαρτυρίου του Αγίου
Η υπόγεια αρχαία Κρύπτη είναι το πιο ενδιαφέρον μέρος του ναού που χρονολογείται πριν από την κατασκευή του. Επανήλθε στο φως το 1917, εξαιτίας της καταστρεπτικής πυρκαγιάς. Οι κατακόμβες αναδείχθηκαν μετά από εκτεταμένες εργασίες αναστήλωσης και συντήρησης ενώ άνοιξε τις πύλες της στο κοινό με την μορφή εκθέσεως μουσείου το 1988. Σύμφωνα με την χριστιανική παράδοση είναι το ακριβές σημείο όπου ο Αγιος φυλακίστηκε και μαρτύρησε το 303 μ.Χ.
Βρίσκεται κάτω από το Αγιο Βήμα (διατηρείται το ρωμαϊκό λουτρό) και η είσοδος γίνεται με σκάλα από το ανατολικό τμήμα του νότιου κλίτους . Ο μικρός «οικίσκος» με τη διάτρητη κόγχη χτίστηκε στο χώρο του μαρτυρίου του Αγίου ενώ ο τάφος του βρισκόταν αρχικά κάτω από την Αγία Τράπεζα στο Ιερό Βήμα. Η γειτονική ημικυκλική δεξαμενή αγιάσματος με τις μαρμάρινες κολόνες, ήταν το κέντρο της μυροβλησίας του Αγίου Δημητρίου.
Κατά τη διάρκεια της Τουρκοκρατίας ο χώρος ήταν υπό τον έλεγχο των Τούρκων και όσοι Χριστιανοί πήγαιναν να προσκυνήσουν πλήρωναν πάντοτε για να τούς επιτραπεί η προσκύνηση. Στην κρύπτη λειτουργεί μουσειακή έκθεση με δείγματα τέχνης από τη γλυπτική διακόσμηση του ναού κατά τις διάφορες φάσεις της ιστορίας του. Εκτίθενται τμήματα του μαρμάρινου κιβωρίου που περιέκλειε τη λάρνακα του Αγίου Δημητρίου, θωράκια του 6ου-7ου αιώνα, σχέδια και πολλές φωτογραφίες του ναού.
Το Πηγάδι του Αγιάσματος
Μπροστά στον αριστερό πεσσό του Ιερού Βήματος βρίσκεται το φρέαρ του Αγιάσματος. Το φρέαρ αυτό αποτέλεσε τον πρώτο τάφο του Αγίου Δημητρίου, διότι μέσα σ’ αυτό ερρίφθη το σώμα του Αγίου μετά τον λογχισμό του, από τους μαθητές του, για να μην καταστραφεί και εξαφανιστεί από τους ειδωλολάτρες. Αργότερα διαμορφώθηκε κατάλληλα με μεταγενέστερο μαρμάρινο κιβώριο.
Ανά τους αιώνες αναβλύζει συνεχώς αγίασμα, το οποίο αρχικά μεταφερόταν με σωλήνες – αγωγούς στις κόγχες της Κρύπτης, σε ειδικές μαρμάρινες λεκάνες, μέχρι της εμφανίσεως του μύρου. Σήμερα το αγίασμα διοχετεύεται σε ειδική μαρμάρινη κρήνη (βρύση) που υπάρχει αριστερά του φρέατος, για ευλογία και αγιασμό των ευλαβών προσκυνητών.
Η λειψανοθήκη του Αγίου Δημητρίου
Το σκήνωμα (το λείψανο) του Αγίου Δημητρίου κατά τη βυζαντινή περίοδο φυλασσόταν σε εξαγωνική αργυρή θήκη τοποθετημένη μέσα σε ναόσχημο μαρμάρινο κιβώριο, που υψωνόταν στο μεσαίο κλίτος της εκκλησίας.
Τα λείψανα του Αγίου αφαίρεσαν οι Νορμανδοί κατά την άλωση της πόλης το 1185 και εντοπίστηκαν τελικά στο μοναστήρι του Σαν Λορέντζο ιν Κάμπο στη Βόρεια Ιταλία, απ’ όπου η κάρα και μέρος των λειψάνων του επιστράφηκαν το 1978 στην εκκλησία του Αγίου Δημητρίου.
Τοποθετήθηκαν σε νέα αργυρή λειψανοθήκη που φυλάσσεται μέσα σε κιβώριο, μια μαρμάρινη γλυπτή κατασκευή σε μικρογραφία ναού, που βρίσκεται στο βόρειο κλίτος του ναού. Το σύγχρονο κιβώριο κατασκευάστηκε από τον γλυπτικό οίκο Φιλιππότη της Τήνου, με βάση τα σχέδια από σωζόμενα μαρμάρινα τμήματα του παλιού κιβωρίου που φυλάσσονται στην κρύπτη του ναού.
Πηγή ιστορικών στοιχείων: agdimitriosthes.gr, thessmemory.gr
