Αποτελεί το μοναδικό τμήμα του μεσαιωνικού οικισμού των Κριτζιανών που σώζεται έως σήμερα και είναι πιθανότατα το παλαιότερο και το καλύτερα διατηρημένο μοναστηριακό μετόχι της Βορείου Ελλάδος.
Το Μετόχι της Αγίας Αναστασίας ή Κριτζιανών, βρίσκεται μόλις λίγα χιλιόμετρα έξω από τη Θεσσαλονίκη, στην περιοχή της Επανομής και η τοποθεσία του διόλου τυχαία δεν είναι.
Το Καστρομονάστηρο ή Πυργόσπιτο, όπως αλλιώς αποκαλούν, την εποχή της κτίσης του, περί το 1530, θεωρούταν ένα αθέατο, από τη θάλασσα, μεσαιωνικό φρούριο που προστατευόταν καλά από τους πειρατές, που δρούσαν στην περιοχή, όπως ο Μιστάν Ρεΐζ, ο Αντρέα Ντόρια και ο φημισμένος Χαϊρεντίν Μπαρμπαρόσσα.
Οι επιθέσεις και οι λεηλασίες τους δικαιολογούν και τον φρουριακό χαρακτήρα του, ακολουθώντας μοναστηριακά πρότυπα οχύρωσης, εξ ου και το κλειστό σύνολο κτιρίων, προστατευόμενο από ισχυρό αμυντικό περίβολο.
Η θέση της τοποθεσίας του είναι σίγουρα στρατηγική καθώς εκτός από την προστασία του από τους πειρατές, βρισκόταν στην κύρια αρτηρία που ένωνε τη Θεσσαλονίκη με την Κασσάνδρα ενώ παράλληλα έλεγχε τη γύρω κτηματική περιοχή.
Σήμερα, θα το συναντήσετε στο δρόμο μεταξύ της Επανομής και της Ν. Ηράκλειας.
Μετόχι Αγίας Αναστασίας: Ο ιδρυτής Θεωνάς και η ιστορία του
Το έτος ιδρύσεως του Μετοχιού είναι το 1530, μήνα Οκτώβριο, όπως αναφέρει και η σωζόμενη πάνω από τη θύρα του πυργόσπιτου, κτιτορική επιγραφή.
Τότε, ηγούμενος της Αγίας Αναστασίας ήταν ο Θεωνάς (αργότερα μητροπολίτης Θεσσαλονίκης). «Οικονόμος του μετοχιού ήταν ο Σωφρόνιος και Ηγούμενος της Μονής Αγίας Αναστασίας ο Θεωνάς».
Ο Θεωνάς, που γεννήθηκε στα μέσα του 15ου αιώνα, με καταγωγή από τη Λέσβο ή τη Βέροια, υπήρξε μία σημαντική προσωπικότητα του ελληνικού χώρου κατά τους πρώτες αιώνες της τουρκοκρατίας. Υπήρξε μαθητής του οσίου Ιακώβου και αφού πέρασε από τη μονή Τιμίου Προδρόμου, στη Δεβερκίστα της Αιτωλίας και τη Σιμωνόπετρα στο Αγιο Ορος, έγινε ηγούμενος στη μονή της Αγίας Αναστασίας της Φαρμακολύτριας που ανακαίνισε ο ίδιος το 1522.
Παράλληλα έχτισε σχολείο, νοσοκομείο και ναούς (μαρτυρούνται τουλάχιστον 9 ναοί και παρεκκλήσια). Το 1539 εκλέγεται μητροπολίτης Θεσσαλονίκης, θέση στην οποία παρέμεινε ως το θάνατό του, μετά τον οποίο ανακηρύχθηκε άγιος (τιμάται στις 4 Απριλίου).
Το αρχιτεκτονικά και οχυρωματικά στοιχεία του συγκροτήματος
Το κτηριακό συγκρότημα, τμήματα του οποίου σώζονται σήμερα σε καλή κατάσταση, αποτελείται από το κεντρικό πυργόσπιτο, την εκκλησία, κελιά, φούρνο, μαγειρείο, αχυρώνα και δύο αμυντικούς πύργους.
Ενας πεντάπλευρος περίβολος για καλύτερη προστασία, ενισχύεται από δύο πύργους στα ΝΑ και ΝΔ. Οι πύργοι αυτοί σώζονται ως τις επάλξεις με συνολικό ύψος 10 μέτρα. Αποτελούνται από δύο ορόφους, ενώ το ισόγειο είναι μπαζωμένο για μεγαλύτερη σταθερότητα και στήριξη στο τείχος. Η οροφή τους είναι θολωτή και η τοιχοδομία τους επιμελημένη από λαξευμένους πωρόλιθους. Ανατολικά υπήρχε άλλος ένας πύργος-αντηρίδα, που μεταγενέστερα μετατράπηκε σε φούρνο.
Η κεντρική πύλη βρισκόταν βόρεια, για την κατασκευή της χρησιμοποιήθηκε αρχαίο υλικό, ενώ για μεγαλύτερη ασφάλεια ήταν ενισχυμένη από ξύλινη καταχύστρα. Δυτικά υπήρχε βοηθητική πύλη-παραπόρτι.
Τέλος, στο φρουριακό συγκρότημα δεσπόζει το κεντρικό πυργόσπιτο. Τετράγωνο (9×9.45μ.), με ισόγειο και δύο ορόφους, έφτανε τα 8.7 μ. σε ύψος. Η κεντρική του είσοδος που βρίσκεται στη νότια πλευρά, προσεγγίζεται μέσω διπλής κτιστής σκάλας. Μια ακόμη βοηθητική είσοδος υπάρχει στον ανατολικό τοίχο. Το ισόγειο και ο πρώτος όροφος του πυργόσπιτου ήταν ενιαίοι και χρησίμευαν ως αποθηκευτικοί χώροι (όπου συγκεντρωνόταν και μεγάλο τμήμα της σοδειάς). Ο δεύτερος όροφος περιλάμβανε μία σάλα και τρία δωμάτια, διέθετε εξώστη και αποτελούσε την κατοικία του Οικονόμου, του αντιπροσώπου και τοποτηρητή της μονής.
Το πυργόσπιτο χρησίμευε ακόμη και ως το τελευταίο καταφύγιο άμυνας των υπερασπιστών του μετοχιού. Ο τελευταίος όροφος δε σώζεται πλέον, ενώ βρέθηκαν και ίχνη πυρκαγιάς, πιθανότατα από την επανάσταση του 1821.
Δυστυχώς μια πρωτοβουλία το 1965 για ανέγερση νέας εκκλησίας, χωρίς την απαιτούμενη γνώση, είχε ως αποτέλεσμα την κατεδάφιση εκ θεμελείων του παρεκκλησίου καθώς και του τελευταίου ορόφου του πυργόσπιτου. Το 1976 και το 1986-1987 πραγματοποιήθηκαν στερεωτικές και σωστικές εργασίες από την Αρχαιολογική υπηρεσία.
Η Κτιτορική επιγραφή
“Ι(ησούς) Χ(ριστό)ς Νικά.
Ηγουμενεύοντος Αγ(ί)ας Αν(α)στασίας Θεωνά Ιερομονάχ(ου), Σωφρονίου οικονομεύοντος”
“+Δώρον σοι προσήξαμεν οι ευτελέοις σου δούλοι, μεγαλόνυμε μάρτης Αναστασία κ(αι) δέξε τούτο ως ο Κ(ύριο)ς πάλαι της χήρας λεπτά, κ(αι) αεί μνημονεύη ούτω κακ συ πρόσδεξαι, τούτο νυν το πυργίω. Κ(αι) σκέπε φρούρι του εν αυτώ οικούντ(ας) εκ τ(ων) αισθητ(ών) κ(αι) νοητών πολέμ(ων). Έτ(ος) ΖΛΗΩ’ μην(ί) Οκτωβρίω Ιν(δικτιώνος) Δ'(ης)”
Με πληροφορίες από www.kastra.eu, protostrator.blogspot.gr
