Ο Ιερός Ναός της Παναγίας Αχειροποιήτου αποτελεί σύμβολο για τη Θεσσαλονίκη και το σημαντικότερο ίσως σωζόμενο δείγμα παλαιοχριστιανικής βασιλικής στην Ελλάδα.
Περπατώντας στο κέντρο της πόλης, η Παναγία Αχειροποίητος θα σας τραβήξει την προσοχή με την αρχιτεκτονική και τη μεγαλοπρέπεια της, παρά τον υπερυψωμένο δρόμο, που δεν βοηθάει και τόσο στην ανάδειξή της.
Θα τη συναντήσετε στην οδό Αγίας Σοφίας, πολύ κοντά και βόρεια της Εγνατίας Οδού, στο ύψος που κάποτε περνούσε η αρχαία Βυζαντινή οδός.
Η ονομασία της, η ιστορία της, τα ψηφιδωτά και οι τοιχογραφίες της, της «χαρίζουν» τη μοναδικότητά της και δικαίως αποτελεί Μνημείο Παγκόσμιας Πολιτιστικής Κληρονομιάς από την UNESCO.
Τα «μυστικά» που κρύβει η Παναγία Αχειροποίητος
Η Παναγία Αχειροποίητος αποτελεί ένα δημοφιλή Ναό για τους κατοίκους της πόλης αλλά και για τους επισκέπτες της, οι οποίοι όμως δεν γνωρίζουν και πολλά πράγματα για την ιστορία της. Παρακάτω μπορείτε να μάθετε μερικά από τα… μυστικά που κρύβει στο εσωτερικό της.
1. Γνωρίζετε πως η εκκλησία της Παναγίας Αχειροποιήτου, η οποία κατασκευάστηκε τον 5ο αιώνα, σώζεται σήμερα στην ίδια μορφή; Αυτό καθιστά την παλαιοχριστιανική βασιλική της Θεσσαλονίκης μοναδική στην ανατολική Μεσόγειο. Η ίδρυση της τοποθετείται στο 450-475 μ.Χ.
2. Γνωστός ως ο μεγάλος ναός της Θεοτόκου, πήρε την επωνυμία της Αχειροποιήτου, σύμφωνα με γραπτές πηγές που χρονολογούνται το 1320μ.Χ., από μια εικόνα της Παναγίας που βρέθηκε κατά τον μύθο μέσα στο ναό χωρίς να έχει φιλοτεχνηθεί από ανθρώπινο χέρι (αχειροποίητη). Πρόκειται σύμφωνα με τη μαρτυρία του Κωνσταντίνου Αρμενόπουλου στη θαυματουργό εικόνα της Παναγίας του τύπου της δεομένης.
Μέχρι το 14ο αιώνα το μνημείο αναφέρεται ως «ναός της Παναγίας Θεοτόκου» και μάλιστα ως ο «μεγάλος ναός της Θεοτόκου», ενώ η επωνυμία Αχειροποίητος εμφανίζεται για πρώτη φορά σε χρυσόβουλο έγγραφο του αυτοκράτορα Μιχαήλ του Θ’, με το οποίο δωρίζονταν σπίτια της περιοχής στη Μονή Ιβήρων του Αγίου Ορους.
3. Ο ναός της Αχειροποιήτου ανήκει στον αρχιτεκτονικό τύπο της παλαιοχριστιανικής τρίκλιτης ξυλόστεγης βασιλικής με υπερώα, η οποία καταλήγει στα ανατολικά σε ημικυκλική αψίδα. Εχει μήκος 51,90 μ. και πλάτος 30,80 μ. και είναι κτισμένος με την κλασσική παλαιοχριστιανική τοιχοποιία στην οποία ζώνες λιθοδομής εναλλάσσονται με ζώνες πλινθοδομής.
4. Ο χριστιανικός ναός κτίσθηκε πάνω στα ερείπια ενός ρωμαϊκού λουτρού, του οποίου αποκαλύφθηκαν τρία επάλληλα δάπεδα κάτω από το βόρειο κλίτος της βασιλικής. Η έκταση που καταλαμβάνουν τα ερείπια του λουτρώνα δείχνουν ότι επρόκειτο για ένα από τα σημαντικότερα δημόσια κτίρια της Θεσσαλονίκης. H βασιλική της Αχειροποιήτου κατέλαβε μόνο ένα τμήμα του προγενέστερου κτίσματος, ενώ το ανατολικό και βόρειο τμήμα του λουτρώνα παρέμεινε σε χρήση και μετά την ανέγερσή της.
5. Κατά τη βυζαντινή περίοδο στη Θεσσαλονίκη, έχει επιβεβαιωθεί η συναλατρεία της Παναγίας με τον Αγιο Δημήτριο, προστάτη της πόλης. Τα προεόρτια της γιορτής του Αγίου τελούνταν στο ναό της Αχειροποιήτου όταν η πομπή που αναπαριστούσε τη σύλληψη και φυλάκιση του Αγίου, ξεκινούσε από την οδό Χαλκέων, έκανε στάση στην Αχειροποίητο όπου τελούνταν εσπερινός και κατέληγε στον ναό του Αγίου Δημητρίου. Το 1345 γίνεται μέσα στο ναό η σφαγή των Ζηλωτών της Θεσσαλονίκης.
6. Η Αχειροποίητος είναι ο πρώτος χριστιανικός ναός που μετατράπηκε σε τζαμί αμέσως μετά την άλωση της πόλης στα 1430 από τον σουλτάνο Μουράτ, και παρέμεινε το επίσημο τέμενος των κατακτητών καθ’ όλη την διάρκεια της τουρκοκρατίας, γνωστό με το όνομα Εσκι Τζουμά Τζαμί (Παλαιό Τζαμί) που σημαίνει «παλιό προσκύνημα της Παρασκευής» επειδή γινόταν ημέρα παρασκευή (ημέρα προσκύνησης των μουσουλμάνων). Ετσι από τους πρώτους περιηγητές και λόγιους αναφέρεται ως ναός της αγίας Παρασκευής.
Στον όγδοο από ανατολικά κίονα της βόρειας κιονοστοιχίας υπάρχει στα τούρκικα η επιγραφή: «Ο σουλτάνος Μουράτ πήρε τη Θεσσαλονίκη. 883» (δηλαδή το 1430). Ο ναός παρέμεινε μουσουλμανικό τέμενος μέχρι την απελευθέρωση της πόλης το 1912 ενώ στη συνέχεια προτάθηκε η χρήση του κτηρίου για τη στέγαση του πρώτου βυζαντινού μουσείου – πρόταση που δεν υλοποιήθηκε. Αποδόθηκε εκ νέου στη χριστιανική λατρεία το 1930.
7. Κατά τη διάρκεια του Α΄ Παγκοσμίου Πολέμου η Αχειροποίητος στέγασε οικογένειες προσφύγων και μάλιστα το 1919 το εσωτερικό της φωτογραφήθηκε από τον Ελβετό φιλέλληνα Φρεντερίκ Μπουασονά ως καταυλισμός προσφύγων. Οι πρόσφυγες μάλιστα από την Ραιδεστό της Ανατολικής Θράκης μετέφεραν και εναπόθεσαν στον Ναό την ιστορική εικόνα της Παναγίας Ρευματοκρατόρισσας ή Ρευματοκράτειρας που διέσωσαν από την πατρίδα τους.
8. Στην Παναγία Αχειροποίητο σώζονται εξαιρετικής τέχνης ψηφιδωτά. Στα εσωράχια των τόξων των κιονοστοιχιών έχουν φυτικό (αμπέλια με τσαμπιά σταφύλια, φρούτα και καρποί μέσα σε πιατέλες, φυλλώματα) ζωϊκό (περιστέρια, πέρδικες, ψάρια) και συμβολικό (χριστόγραμμα, σταυροί, ευαγγέλια) διάκοσμο και ανήκουν στην αρχική φάση του ναού. Η τεχνοτροπία τους καθώς και αυτή των κιονοκράνων (Θεοδοσιανά) ανάγουν την ίδρυση του ναού στα μέσα του 5ου αιώνα.
Στο β΄ τέταρτο του 13ου αιώνα τοποθετείται η τοιχογραφία των 40 μαρτύρων σε στηθάρια ή ολόσωμων, που βρίσκεται στο νότιο κλίτος. Οι μάρτυρες εικονίζονται με στρατιωτική ενδυμασία (χιτώνας, χλαμύδα με πόρπη, τετράγωνο επίραμμα ενδεικτικό του αξιώματος). Στο δεξί χέρι κρατούν σταυρό, σύμβολο του μαρτυρίου. Το μεγαλύτερο μέρος του δαπέδου έχει διασωθεί.
9. Οσον αφορά τις τοιχογραφίες, ένα μέρος του παλαιού γραπτού διακόσμου του μνημείου σώζεται στην επιφάνεια του τοίχου στο νότιο κλίτος, πάνω από την κιονοστοιχία. Χρονολογείται στις αρχές του 13ου αιώνα και εικονίζει δεκαοκτώ από τους Σαράντα Μάρτυρες της Σεβάστειας, που μαρτύρησαν επί αυτοκράτορος Λικινίου. Ολόσωμες μορφές πάνω από τους κίονες εναλλάσσονται με προτομές μαρτύρων στην επιφάνεια του τοίχου πάνω από την κορυφή κάθε τόξου. Ολοι εικονίζονται με στρατιωτική ενδυμασία και κρατούν το σταυρό στο δεξί τους χέρι, σύμβολα του μαρτυρικού τους θανάτου.
Οι τοιχογραφίες κτυπήθηκαν με σφυρί από τους Τούρκους για να καλυφθούν με σοβά όταν η εκκλησία μετατράπηκε σε τζαμί. Παράλληλα, από τον γλυπτικό της διάκοσμο ξεχωρίζουν τα ιωνικά κιονόκρανα, με μάρμαρα από την Προποντίδα, προϊόντα εργαστηρίων της Κωνσταντινούπολης με διακόσμηση φυτικού θέματος γνωστή ως «πριονωτή άκανθα». Οι δε κίονες του νάρθηκα φτιάχτηκαν από πράσινο Θεσσαλικό μάρμαρο.
10. Το μνημείο υπέστη αρχιτεκτονικές επεμβάσεις τον 7ο αιώνα και στη συνέχεια τον 14ο-15ο αιώνα, καθώς και αναστηλωτικές εργασίες μετά τους σεισμούς του 1978. Παρ’ όλες τις ανακατασκευές που έχει υποστεί η Αχειροποίητος κατά τη διάρκεια της μακρόχρονης ιστορίας της, το μνημείο συγκαταλέγεται σήμερα ανάμεσα στα καλύτερα διατηρημένα και πιο σημαντικά παραδείγματα της τυπικής ξυλόστεγης βασιλικής με υπερώα της πρωτοβυζαντινής περιόδου.
Πηγή ιστορικών στοιχείων: imth.gr, odysseus.culture.gr, Wikipedia.org
