Σε απόσταση μόλις 40 μέτρων έξω από τη σημερινή οριογραμμή του Αβατου και 2 χιλιόμετρα έξω από την Ουρανούπολη, θα συναντήσετε τη Μονή Ζυγού ή Φραγκόκαστρο, που θεωρείται πως είναι το αρχαιότερο μοναστήρι του Αγίου Ορους.
Η Μονή Ζυγού είναι ένα παλιό αγιορείτικο μοναστήρι το οποίο ιδρύθηκε στα μέσα του 10ου αιώνα και καταστράφηκε λίγο πριν από το 1198. Ηρθε στο φως από τη σκαπάνη των αρχαιολόγων, με επικεφαλής τον Ιωακείμ Παπάγγελο, μετά από έρευνα το 1984 ενώ την ευθύνη της αρχαιολογικής έρευνας έχει η 10η Εφορεία Βυζαντινών Αρχαιοτήτων.
Εχει γίνει γνωστό ως το μοναδικό μοναστήρι του Αγίου Ορους -έστω και ερειπωμένο – που μπορούν πλέον να επισκέπτονται και γυναίκες, οι οποίες έχουν την ευκαιρία να γνωρίσουν από κοντά την αρχιτεκτονική και την ιστορία της μοναστικής πολιτείας του Αθω!
Στην ουσία, αυτή τη στιγμή είναι ένας αρχαιολογικός χώρος, που μπορεί να μελετηθεί στην αρχική του μορφή (10-12ος αι.) καθώς απουσιάζουν οι μεταγενέστερες επισκευές και προσθήκες κτιρίων.
Μονή Ζυγού: Η ιστορία της
Οι ανασκαφικές έρευνες αποκάλυψαν κατοίκηση της περιοχής μεταξύ 4ου π.Χ και 6ου μ.Χ αιώνα. Στη συνέχεια ο τόπος εγκαταλείφθηκε, ενώ την ονομασία «Ζυγός» συναντάμε για πρώτη φορά σε έγγραφο του 942 (σχετικό με διαμάχη της Ιερισσού με μοναχούς για τα μεταξύ τους σύνορα).
Το 958 ο όσιος Αθανάσιος, ο μετέπειτα ιδρυτής της Ιεράς Μονής Μεγίστης Λαύρας, πρωτοεμφανιζόμενος στον Άθω «γίνεται προς το Ζυγώ ούτω καλουμένω», όπου άρχισε την αθωνική άσκησή του, υποτασσόμενος σε γέροντα ασκητή της περιοχής.
Το 991 φαίνεται ότι είχε ιδρυθεί ήδη η Μονή Ζυγού, για την οποία η πρώτη σαφής μαρτυρία είναι μόλις του 996. Ηταν αφιερωμένη στον Προφήτη Ηλία.
Αν και κατά τον 11ο αιώνα η Μονή ήταν μία από τις σημαντικότερες αθωνικές μονές, το 1199 ήταν ήδη έρημη και παραχωρήθηκε ως μετόχι, από τον αυτοκράτορα Αλέξιο Γ’ Αγγελο, στην επανασυσταθείσα, τότε, μονή του Χελανδαρίου.
Δεν είναι γνωστό γιατί είχε ερημώσει. Ίσως λεηλατήθηκε και καταστράφηκε το 12ο αιώνα από πειρατές, λόγω της θέσης της κοντά στη θάλασσα.
Από που προήλθε η ονομασία Φραγκόκαστρο
Μετά την άλωση της Πόλης το 1204, ένας Φράγκος ιππότης πληροφορείται την ύπαρξη των πλούσιων μοναστηριών του Αθωνα και αποφασίζει να κινηθεί προς τα εκεί. Στο Ζυγό βρίσκει την εγκαταλελειμμένη Μονή της οποίας την εποχή εκείνη θα πρέπει να διασώζονταν ο οχυρωματικός περίβολος και το καθολικό.
Γύρω στο 1206, φαίνεται ότι εγκαταστάθηκε εκεί με τους στρατιώτες του,επισκευάζοντας και συμπληρώνοντας τις οχυρώσεις, ενώ εξορμούσαν από εκεί και λεηλατούσαν το Αγιο Ορος.
Ο Ζυγός λειτουργεί ουσιαστικά ως ορμητήριο και βάση της ληστρικής συμμορίας, η οποία εξορμά σε τακτά χρονικά διαστήματα προς τον Αθωνα λεηλατώντας τα μοναστήρια και αποθησαυρίζοντας τα πλούτη τους στο κάστρο.
Οι μοναχοί του Ορους, απηυδισμένοι, ζητούν τη βοήθεια του πάπα Ιννοκέντιου του Γ’, με προσωπική επέμβαση του οποίου το 1211 ο ιππότης εκδιώκεται από το κάστρο. Μέρος των κτιρίων του κάστρου καταστράφηκαν από πυρκαγιά, πιθανότατα κατά την εκδίωξη του Φράγκου άρχοντα. Σε αυτήν την περίοδο χρωστούν την ονομασία τους τα σωζόμενα ερείπια, αλλά και η περιοχή μέχρι σήμερα ως «Φραγκόκαστρο».
Από το 1211 ως το 15ο αιώνα η περιοχή παρέμεινε μετόχι της μονής Χελανδαρίου. Το 1585 τμήμα των τειχών καταστράφηκε ενώ το 16ο-17ο αιώνα λειτουργούσε στο χώρο ελαιουργείο, και αργότερα ασβεστοκάμινα στα οποία δυστυχώς χάνονται πολλά μαρμάρινα αρχιτεκτονικά μέλη της μονής.
Στα 1858 επισκέπτεται την περιοχή ο Ρώσος αρχιμανδρίτης Πορφύριος Ουσπέσνκυ αφήνοντας πλήρη περιγραφή του χώρου. Το 1945 και το 1978 καταστρέφονται σε μεγάλη πλημμύρα ο ΝΑ πύργος και μεγάλο μέρος των τειχών.
Τι ανέδειξε η ανασκαφή
Πρόκειται για το μοναδικό παράδειγμα μεγάλης αγιορείτικης μονής, της οποίας η δομή μπορεί να μελετηθεί χωρίς τα κολλήματα των μεταγενέστερων οικοδομικά φάσεων και της λατρευτικής χρήσεως.
Στην ανασκαφή ο επισκέπτης θα δει το κάστρο, τους πύργους και κυρίως το καθολικό της μονής Ζυγού το οποίο οι αρχαιολόγοι φέρνουν στο φως. Το κάστρο αποτελείται από πέντε οικοδομικές φάσεις, όλες παλαιότερες του 1211. Η εντός των τειχών επιφάνεια φτάνει τα 5,5 στρέμματα και τα τείχη είχαν 11 πύργους –κάποιοι από τους οποίους αναστηλώνονται.
Ο οχυρωματικός περίβολος σχηματίζει πεντάγωνο με δύο πύλες εισόδου, μία στο βόρειο και μία στο νότιο τείχος. Το τείχος ενισχύεται με 11 πύργους, ο πιο σημαντικός των οποίων είναι ο ΒΔ, διαστάσεων 8,60 x 8,14 μ. σωζόμενου ύψους 4 και αρχικού 15 και πλέον μέτρων, κτίσμα του 1000 περίπου μΧ όπως και το μεγαλύτερο μέρος της οχύρωσης.
Αντίθετα, το ΝΑ τμήμα των τειχών με τον μικρό πύργο αποδίδεται στις συμπληρώσεις που έγιναν από το Φράγκο ιππότη μεταξύ 1206-1211. Την ίδια εποχή ενισχύθηκαν σε ύψος οι οχυρώσεις και κατασκευάστηκαν επιπλέον χώροι υγιεινής.
Η κτίση του καθολικού ανάγεται στο 1000, ενώ ακολούθησαν άλλες τρεις ακόμη οικοδομικές φάσεις στο κτίριο. Αρχικά οικοδομήθηκε ο σύνθετος τετρακιόνιος ναός με το νάρθηκα (διαστάσεις 14,60 x 9,70 μ.). Σε δεύτερη φάση και προφανώς αμέσως μετά το θάνατο του κτήτορα της μονής, προστέθηκε το Β παρεκκλήσιο με τον κτητορικό τάφο. Κτίσμα της τρίτης φάσης είναι ο εξωνάρθηκας, ενώ της τέταρτης το Ν παρεκκλήσιο με έναν ακόμη κτητορικό τάφο. Στη συνέχεια προστέθηκαν ακόμη τρεις επίσημοι τάφοι στο νότιο τοίχο σε επαφή με το καθολικό.
Οι τοίχοι του ναού σώζονται σε ύψος 1,5-4 μέτρων. Πολλά από τα μαρμάρινα αρχιτεκτονικά μέλη, μεταξύ των οποίων και κίονες που συγκρατούσαν τον τρούλο λεηλατήθηκαν και λείπουν, διατηρούνται όμως σε καλή κατάσταση το μαρμάρινο διάφραγμα του Β ανοίγματος του ναού καθώς και άλλα ανάγλυφα.
Τα ερείπια της Τράπεζας (διαστάσεων 14,80 x 6,20 μ) βρίσκονται Δ του καθολικό. Οι τοίχοι της ήταν βαμμένοι κόκκινοι, διέθετε δίλοβα υάλινα παράθυρα, ξύλινη στέγη καλυμμένη με σχιστόλιθους και μεγάλα μαρμάρινα τραπέζια. Ακόμη εντοπίστηκαν δεξαμενή στο υπόγειο πύργου, πιθανή θέση πλυσταριού, δύο φούρνοι -ο ένας για τα πρόσφορα- καθώς και κτιστός ληνός χωρητικότητας 40 κυβικών.
Αυτό καταδεικνύει σαφώς τη μεγάλη παραγωγή κρασιού από τη μονή. Στο νάρθηκα του τότε ερειπωμένου καθολικού, εγκαθίσταται κατά το 16ο-17ο αιώνα ελαιουργείο όπως μαρτυρά ο μαρμάρινος ελαιόμυλος και δύο μεγάλες μυλόπετρες.
Η αρχαιολογική σκαπάνη έχει φέρει στο φως πολλά ευρήματα, ενώ οι ανασκαφικές και οι αναστηλωτικές εργασίες βρίσκονται σε εξέλιξη. Τα σημαντικότερα κινητά ευρήματα της μονής του Ζυγού είναι ο μαρμάρινος αρχιτεκτονικός διάκοσμος καθώς και τα μαρμαροθετημένα ψηφιδωτά δάπεδα, χαρακτηριστικό της βυζαντινής αρχιτεκτονικής.
Επίσης, από τα ανασκαφικά μικροευρήματα, ξεχωρίζουν τρία μολυβδόβουλα του 11ου αιώνα, κλείστρα βιβλίων, ένα αργυρό επίχρυσο μετάλλιο με χαρακτή παράσταση της Αγίας Παρασκευής, μια μικροσκοπική σφραγίδα, εγκόλπιο με παράσταση Αρχαγγέλου, υάλινες ψηφίδες από εντοίχιο ψηφιδωτό, χάλκινες βελόνες και δακτυλήθρες, μαχαίρια, νομίσματα 11ου και 12ου αιώνα, εφυαλωμένη κεραμική και γυάλινα αγγεία της ίδιας εποχής.
Πηγή ιστορικών στοιχείων: dimosaristoteli.gr, kastra.eu, ouranoupoli.gr
