«Μάλλον εσείς φοβάστε περισσότερο να καταδικάσετε απ’ ό,τι φοβάμαι εγώ να καταδικαστώ». Τζιορντάνο Μπρούνο.
Κριτική: Παύλος Λεμοντζής
Ένας μοναχός και ένας σαιξπηρικός ηθοποιός συναντιούνται σε ένα πανδοχείο, λίγο πριν από την καταστροφή. Σε ένα μέρος που ξεβράζονται πτώματα ενώ τα σπίτια κινδυνεύουν να τα καταπιεί ο ωκεανός. Δύο διαφορετικοί κόσμοι, μια περιπλάνηση στον χρόνο και ένα παιχνίδι μνήμης και απομνημόνευσης. Ένα ταξίδι σε διαφορετικούς τόπους «διαφορετικές νύχτες και ξημερώματα».
Το έργο « Ανατροπές της νύχτας» του Χριστόφορου Χριστοφή ανήκει στη συλλογή «Ανεμοστρόβιλοι του πεπρωμένου και άλλα θεατρικά έργα». Ο συγγραφέας φέρνει στη σκηνή την εμβληματική προσωπικότητα του Τζιορντάνο Μπρούνο, ταξιδεύοντας στα τέλη του 16ου αιώνα, σε μια σκοτεινή εποχή, όπου οι μεγάλες προσωπικότητες διώκονται για τις ιδέες τους από την παπική εξουσία. Ένας ηθοποιός ταξιδεύει για να μεταφέρει υλικό στον δραματουργό του στην Αγγλία. Στο ταξίδι αυτό αλλεπάλληλες συναντήσεις τον φέρνουν κοντά σε γνωστά πρόσωπα της Ιστορίας.
Ο λογοτέχνης και σκηνοθέτης Χριστόφορος Χριστοφής, ο οποίος τιμήθηκε από την Ένωση Ελλήνων Κριτικών Θεάτρου και Μουσικής με το βραβείο Κάρολος Κουν 2020-2021 για το “Το κάλεσμα του Προμηθέα” αλλά και για το σύνολο των έργων του, επανέρχεται με αυτό το κείμενο που πραγματεύεται την έννοια του τέλους, μέσα από τη χωροχρονική περιπλάνηση των χαρακτήρων του. Ο χρόνος δείχνει να καταπίνει τα πάντα στο πέρασμά του, φέρνοντας τα πρόσωπα αντιμέτωπα με το υπαρξιακό τους αδιέξοδο. ΄Άλλωστε, στην κοσμολογία η έννοια του χωροχρόνου συνδυάζει τον χώρο και τον χρόνο που ενώνονται αφηρημένα παράγοντας το σύμπαν.
Το 1600 καίγεται στην πυρά ο «αιρετικός» Τζορντάνο Μπρούνo, ένας φιλόσοφος, κοσμολόγος και αποκρυφιστής που αρνείται να αποκηρύξει τη δική του θρησκεία, την επιστήμη και τη φιλοσοφία. Το επικίνδυνο – για την Καθολική Εκκλησία και τον ίδιο- έργο του, συνδυάζει αστρονομικές ιδέες για ένα άπειρο και ομοιογενές σύμπαν, πανθεϊστικά πιστεύω, καθώς και την τέχνη της απομνημόνευσης.
Ο Τζορντάνο Μπρούνο έχει μια κακή συνήθεια: σκέφτεται ελεύθερα.
Η κοσμολογική του αντίληψη ξεπερνά, όχι μόνο το δόγμα της Εκκλησίας, αλλά και το ριζοσπαστικό μοντέλο του Κοπέρνικου, καθώς αρνείται τον ηλιοκεντρισμό και αντιλαμβάνεται τον Ήλιο ως ένα μόνο από τα άπειρα κινούμενα ουράνια σώματα.
Είναι ο πρώτος Ευρωπαίος που κοιτάει τα αστέρια και τα βλέπει ως ήλιους. Επιρροές του είναι η αραβική αστρολογία, ο νεοπλατωνισμός και ο ερμητισμός της Αναγέννησης, ενώ διαβάζει με μεγάλο πάθος για τη φιλοσοφία τα έργα του Θωμά Ακινάτη, του Ερμή του Τρισμέγιστου, του νεοπλατωνιστή Μαρσίλιο Φιτσίνο, του Νικόλαου της Κιούζα και του Αβερρόη, με τον οποίο ταυτίζεται στην ιδέα για ένα «παγκόσμιο μυαλό».
Κάπως έτσι, ο Μπρούνο αρχίζει να αμφισβητεί το θεολογικό δόγμα, και αναπτύσσει ένα πανθεϊστικό υλοζωϊστικό σύστημα, το οποίο ναι μεν αποδέχεται τη ύπαρξη του θεού, αλλά αντιβαίνει απόλυτα στις χριστιανικές τριαδικές πεποιθήσεις.
Για τη συγκεκριμένη παράσταση -performance ο σκηνοθέτης λέει τα εξής:
«Το δίμηνο των θεατρικών προβών είναι ο χώρο/χρόνος όπου καλλιτέχνες από διαφορετικά πεδία συνυπάρχουν για να δομήσουν και να πειραματιστούν πάνω στα ενδεχόμενα. Η δική μας ανατροπή βρίσκεται στο σημείο αυτό.
Η ευκαιρία να παγώσουμε τον θεσπισμένο χρόνο –όσο διαρκούν οι πρόβες– και να παίξουμε με τα δομικά υλικά ενός άλλου κόσμου αποτέλεσε τον κορμό της δικής μας θεατρικής δημιουργίας. Η παράσταση λειτουργεί επιβεβαιωτικά, ως προς τη δυναμική και την ομορφιά που ενυπάρχουν σε μια κοινότητα που δημιουργεί τέχνη, όταν δηλαδή η φαντασία προπορεύεται της λειτουργικότητας και εμφανίζονται απρόσμενα αποτελέσματα.
Οι δημιουργοί αυτού του αλλόκοτου κόσμου είναι όλοι ανεξαιρέτως οι συνεργάτες, γιατί σε αντίθεση με την καταστροφή του –που άπτεται του ατομικισμού– το χτίσιμό του είναι μία συλλογική διαδικασία. Καμία ιδέα (σκηνοθετική) δεν μπορεί να είναι μεγαλύτερη της συνεργασίας και η ιδέα αυτή οφείλει να καθυποτάσσεται στους όρους της αμοιβαίας και ισότιμης συνεργασίας. Οι ηθοποιοί, ο μουσικός, η χορογράφος, ο σκηνοθέτης, η σκηνογράφος, η μουσικός, ο φωτιστής, οι τεχνικοί και εν τέλει οι θεατές γίνονται μέλη μιας κοινότητας που συνειδητά ή μη, ανατρέπουν την κανονικότητα».
Χάρης Πεχλιβανίδης
Γνωρίζουμε σήμερα ότι μια παράσταση αποτελεί – κατά κανόνα – μια πολυαισθησιακή εμπειρία, μια απόλαυση ακουστική και οπτική που προσλαμβάνεται με νέους όρους, μέσω ανατρεπτικών προτάσεων σχεδιασμού του σκηνικού χώρου, του κοστουμιού αλλά και του θεατρικού κτίσματος, που οφείλει να υποδεχτεί νέες αντιληπτικές σχέσεις μεταξύ θεατών και υποκριτών.
Πρόκειται για τη σύγχρονη εποχή που έχει εξέχουσα θέση στις παραστασιακές τέχνες η performanceart , ένα είδος που, αν και συνδέεται με αλλά είδη της δυτικής- και όχι μόνο -θεατρικής και χορευτικής παράδοσης, θα μετεξελιχθεί στον 21ο αιώνα ως αυτόνομη κατηγορία, τροφοδοτώντας την ευρύτερη θεατρική θεώρηση και πρακτική σε όλες της τις εκφάνσεις.
Έτσι, ο σκηνοθέτης Χάρης Πεχλιβανίδης, δημιουργεί μία ωριαία δράση του λεγόμενου «Εφαρμοσμένου Θεάτρου», που καλύπτει μη παραδοσιακές εφαρμογές της θεατρικής τέχνης. Είναι τέχνη, αλλά και δημιουργική πρακτική που εφαρμόζει τις αρχές του δράματος και της υποκριτικής,πέραν των συμβάσεων που τη διέπουν, με σκοπούς ευρύτερους της καθιερωμένης ψυχαγωγίας του κοινού. Έχει ως στόχο την κοινωνική αλλαγή, την πολυπολιτισμικότητα, την κοινωνική ευημερία, θέματα δικαιοσύνης, εκπαίδευσης αλλά και θέματα συγγραφής και δημιουργικού.
Το αρχαίο δράμα αποτελεί το πρότυπο του θεάτρου σύμβασης, το οποίο αποκρυσταλλώνει «…την ανάγλυφη πλαστικότητα, σταθεροποιεί στη μνήμη του θεατή ορισμένες στάσεις των προσώπων, για να ακουστούν πίσω από τα λόγια οι μοιραίες νότες της τραγωδίας».
Άλλωστε, ο Χριστόφορος Χριστοφής σχολιάζει τη σχέση του θεάτρου με τη φιλοσοφία και την πνευματικότητα, τονίζοντας ότι ο στοχασμός στον Ευριπίδη είναι πιο εμφανής από ότι στη δραματουργία του Ίψεν που ανήκει στην κατηγορία του κοινωνικού θεάτρου και θεωρείται ένας από τους πατέρες του ρεαλισμού, άρα είναι απολύτως επιδραστικός συγγραφέας.
Το ζητούμενο αυτό αποτυπώνεται ήδη από τα κείμενα του αρχαίου δραματολογίου, αλλά και σε κείμενα κατοπινών εποχών, όπως το ελισαβετιανό θέατρο, η commedia dell’ arte, αλλά και ο πιο πρόσφατος ντανταϊσμός και εξπρεσιονισμός.
Ο θεατρικός συμβολισμός σήμερα αποτελεί μία σκηνοθετική επιλογή, η οποία συχνά «παντρεύει» το φορμαλισμό με κείμενα που προορίζονται για εντελώς διαφορετική σκηνική παρουσίαση.
Ενδεικτικό και εξαιρετικό εύγλωττο παράδειγμα αποτελεί η παράσταση του ΚΘΒΕ, η οποία φέρνει σε επικοινωνία τη φορμαλιστική προσέγγισή του με ένα, ίσως, από τα αντιπροσωπευτικά σύγχρονα κείμενα του θεατρικού ρεαλισμού.
Επιτυχές είναι και το συναπάντημα της φορμαλιστικής διάθεσης και παιγνιώδους σκηνοθεσίας του Χάρη Πεχλιβανίδη, με τη δηκτική γραφή του Χριστόφορου Χριστοφή στις «Ανατροπές της νύχτας», η οποία οδηγεί το κείμενο πίσω στις συγγραφικές καταβολές του.
Ο δάσκαλος του σκηνοθέτη και σημαντικός ηθοποιός Δημήτρης Ναζίρης, ερμηνεύει έναν ηθοποιό του Σαίξπηρ που εκτελεί χρέη μαντατοφόρου του Άγγλου ποιητή και συναντιέται με τον αιρετικό φιλόσοφο Τζορντάνο Μπρούνo (εξαιρετικός ο Δημήτρης Σακατζής), σ’ ένα πανδοχείο, απομεινάρι των Παλαιολόγων του Βυζαντίου του 10ου αιώνα.
Η προσθήκη αυτή στη δραματουργία του Χριστόφορου Χριστοφή, είναι ένα ανακάτεμα Ιστορίας , μια ενδιαφέρουσα πλέξη χρόνου και χώρου, εφόσον ο Χριστοφής τοποθετεί το πανδοχείο σε μια περιοχή που ταλανίζεται από το φαινόμενο της παλίρροιας, ώστε να προσεγγίσει το σαιξπηρικό δράμα, ας πούμε μια «κωμωδία των παρεξηγήσεων και, με τη σειρά του, ο σκηνοθέτης να χτίσει μια εντελώς σουρεαλιστική απόδοση του κειμένου σε μια ασυνήθιστη και επιτηδευμένη συνθήκη.
Η μοναδική Λίλα Βλαχοπούλου, ως Μαίρη Μπωλς, σύζυγος του ξενοδόχου, συμπληρώνει το κουαρτέτο που κινείται ακανόνιστα ανάμεσα στο όρθιο κοινό ή το κοινό μετακινείται από ένα σημείο σε άλλο, σε μια ομαδική, παραστασιακή ανάμειξη μύθου, αλήθειας, χρόνου, τόπου, θεατρικών ειδών, χαρακτήρων και, αν προσθέσουμε τα κοστούμια της Δανάης Πανά, τους φωτισμούς του Νίκου Βλασόπουλου, την υπέροχη μουσική του Μίνωα Μάτσα στο Φουαγιέ της Ε.Μ.Σ. , περιγράφουμε την σε – σημεία – ρεαλιστική, υπερρεαλιστική, σουρεαλιστική performance του Χάρη Πεχλιβανίδη.
Το αν οι θεατές θεωρήσουν ότι συμμετείχαν, ως ενεργές συνιστώσες, σε ένα θεατρικό, αντισυμβατικό πάρτι, σ’ ένα παιχνίδι που ακροβατεί μεταξύ ψευδαίσθησης και πραγματικότητας ή σε μια περίεργη, πιθανώς δυσνόητη, ωριαία συνάντηση με υποκριτές, λόγια, φώτα, μουσικές, φανταχτερά κοστούμια, χορογραφημένες κινήσεις, όλα σε μια ατμόσφαιρα ενός διαφορετικού κόσμου από τον έξω, είναι ζήτημα αντίληψης, ψυχικής διάθεσης και γνώσης της θεσπισμένης αντικανονικότητας.
Ουσιαστικά πρόκειται για ένα θεατρικό πείραμα, που ο χρόνος θα δείξει το αποτέλεσμά του, παρόλο που η θεατρική τέχνη είναι θνησιγενής.
Συντελεστές
Σκηνοθεσία: Χάρης Πεχλιβανίδης
Διαμόρφωση σκηνικού χώρου – Κοστούμια: Δανάη Πανά
Μουσική: Μίνως Μάτσας
Κίνηση- Βοηθός σκηνοθέτη: Σοφία Παπανικάνδρου
Φωτισμοί: Νίκος Βλασόπουλος
Βοηθός συνθέτη: Ιόλη Σιφονιού
Οργάνωση παραγωγής: Φιλοθέη Ελευθεριάδου
Φωτογραφίες: Mike Rafail | Thatlong black cloud
Διανομή: Λίλα Βλαχοπούλου, Δημήτρης Ναζίρης, Δημήτρης Σακατζής
Χορευτής: Αλέξης Τσιάμογλου
Φιγκυράν: Θέμις Δανιηλίδου, Νένα Δούρου, Στάσα Σιάπκα, Νίκος Σιμητόπουλος