Δεύτερος χρόνος επιτυχίας για την παραγωγή των Θεατρικών Επιχειρήσεων Τάγαρη, με του αριστούργημα του Άρθουρ Μίλερ «Ο Θάνατος του Εμποράκου», σε σκηνοθεσία Γιώργου Νανούρη.
Κριτική: Παύλος Λεμοντζής
Το έργο έκανε πρεμιέρα στο Μπρόντγουεϊ τον Φεβρουάριο του 1949 και από τότε μέχρι σήμερα παραστάθηκε δεκάδες φορές σ’ όλον τον κόσμο, μεταφρασμένο σε πολλές γλώσσες. Κέρδισε το βραβείο Πούλιτζερ το 1949. Θεωρείται από ορισμένους κριτικούς ένα από τα σπουδαιότερα θεατρικά του 20ου αιώνα.
Από την πρεμιέρα του το έργο έχει ανεβεί στο Μπρόντγουεϊ πέντε φορές, κερδίζοντας τρία Βραβεία Tony για την καλύτερη αναβίωση θεατρικού έργου. Έχει προσαρμοστεί για τον κινηματογράφο δέκα φορές, συμπεριλαμβανομένης μιας έκδοσης του 1951, από τον σεναριογράφο Στάνλεϊ Ρόμπερτς, με πρωταγωνιστή τον Φρέντρικ Μάρτς. Το 1999 ο John Lahr, κριτικός θεάτρου του περιοδικού New Yorker, ανέφερε ότι «με 11 εκατομμύρια αντίτυπα που πουλήθηκαν είναι, πιθανώς, το πιο επιτυχημένο σύγχρονο έργο που δημοσιεύτηκε ποτέ».
Πρόκειται για την ιστορία του Γουίλι Λόμαν, ενός μεσήλικα πωλητή, ενός περιοδεύοντος πλασιέ, που τσάκισε χιλιόμετρα πεζός ή εποχούμενος και τώρα αισθάνεται ότι είναι άχρηστος. Πάντα πίστευε ότι υπήρχε κάτι το «σαθρό» στον χαρακτήρα του και στο επάγγελμά του. Ξαφνικά, αυτή η«αστάθεια» γίνεται καθολική και τον συντρίβει. Όταν ήταν νέος φαινόταν ορμητικός, ευχαριστιόταν την συναναστροφή με τους άλλους ανθρώπους, χαιρόταν το αστείο, το πείραγμα, την εργασία του.
Στην ωριμότητά του, ο Γουίλι, βλέπει τη δουλειά του να πηγαίνει χειρότερα από ποτέ. Το ζωηρό βήμα έφυγε και μαζί της έφυγε και το χαμόγελο από το πρόσωπό του και η εγκάρδια ζεστασιά από την προσωπικότητά του.
Το πνεύμα του τελμάτωσε και τον πρόλαβε ο πεσιμισμός. Αισθάνεται ένα τίποτα. Κανένας δεν τον ξέρει πια. Στήριξε όλη του την πορεία πάνω στην άποψη:«Αν οι άλλοι σε συμπαθούν είναι σίγουρο ότι θα πετύχεις. Το να είσαι αρεστός, σου εξασφαλίζει την επιτυχία και μπορεί να σε κάνει σπουδαίο».
Τις ίδιες ιδέες εμφύσησε και στους δυο γιους του και τώρα περιμένει απ’ αυτούς να εκπληρώσουν όλα όσα ο ίδιος δεν κατάφερε να κάνει στη ζωή του.
Στα όρια της νευρικής κατάπτωσης αγωνίζεται να αποδείξει στον εαυτό του και στους άλλους πως είχε δίκιο, πως οι αρχές του και όλα όσα πίστευε στη ζωή του ήταν σωστά. Πασχίζοντας να συλλάβει την αιτία που τα πράγματα πήγαν στραβά, βυθίζεται στο παρελθόν. Τα παιχνιδίσματα του νου – οι αναμνήσεις, οι φαντασιώσεις, η ονειροπόληση, οι παραισθήσεις – προσφέρουν ένα απατηλό καταφύγιο από την σκληρή αλήθεια της πραγματικότητας, που του είναι αβάσταχτη.
«Ο Θάνατος του Εμποράκου» θεωρείται το κορυφαίο έργο του συγγραφέα και χάρισε στον Άρθουρ Μίλλερ παγκόσμια αναγνώριση. Το Αμερικάνικο όνειρο, το κυνήγι του χρήματος, ο καταναλωτισμός και τα υλικά αγαθά, η οικογένεια και οι σχέσεις πατέρα- γιου, ο μύθος της φυγής με στόχο τον γρήγορο πλουτισμό, είναι μερικά από τα θέματα που πραγματεύεται το έργο, καθιστώντας το συγκλονιστικά επίκαιρο στην εποχή μας.
Ο Μίλερ, θα πρέπει να πούμε, μπορεί να λογίζεταιένας Αμερικανός καθιερωμένος συγγραφέας στην παγκόσμια εκτίμηση, αλλά ήταν ένας εμπρηστικός θεατρικός συγγραφέας στην εποχή του, οδηγούμενος από μια εμμονική κοινωνιολογική οργή. Από τις αδικίες των ακροάσεων του McCarthy, μέχρι τη σκληρή πολεμική κερδοσκοπία που ενέπνευσε το «Ήταν όλοι τους παιδιά μου», το έργο του συχνά απειλεί να πέσει σε «εμπόλεμη» ζώνη. Αυτό που τον διασώζει από τον αφοριστικό διδακτισμό είναι το βλέμμα του στην αθανασία, η κλίση του στο μύθο. Ο «Εμποράκος» δεν είναι ιστορία για έναν φτωχό βιοπαλαιστή που συνθλίβεται από τις απαιτήσεις της δουλειάς του. Πρόκειται για την απάνθρωπη φρίκη των καπιταλιστικών συστημάτων, την αδυσώπητη μαυρίλα της ψυχή των υπηρετών τους.
Στην παράσταση του Νικηφόρου Νανούρη, ο Γουίλι (Βλαδίμηρος Κυριακίδης) είναι ήδη ηττημένος όταν τον συναντάμε για πρώτη φορά, με τρόπο που τον συνδέει άμεσα με την ελληνική τραγωδία. Η σύζυγός του Λίντα (Έφη Μουρίκη), γνωρίζει ότι το τελευταίο του ταξίδι εργασίας – ο ίδιος περιπλανιέται σε μικρές πόλεις, περιφέροντας ένα προϊόν που δεν έχουμε δει ποτέ– ήταν τόσο καταστροφικό, όσο και τα προηγούμενα. Είναι η οικοδεσπότης, τελικά, που κάνει τους λογαριασμούς, προσπαθεί να περισώσει κάθε δολάριο για να φτιάξει το ψυγείο, το αυτοκίνητο, τη στέγη.
Όμως ο Γουίλι, αρχίζει και ανησυχεί έντονα. Είναι αποσπασμένος, επιρρεπής σε κενά στη συγκέντρωσή του. Γίνεται όλο και πιο αποπροσανατολισμένος. Αφιερώνει πολύ περισσότερο χρόνο στην επανεξέταση γεγονότων του παρελθόντος, ως μέσο αποκατάστασης της σταθερότητας και της δομής στη ζωή του.
Καθώς οι παρούσες συνθήκες γίνονται ολοένα και πιο κατακερματισμένες και καταστροφικές, καθίσταται επιτακτική ανάγκη γι’ αυτόν, να κατασκευάσει μια εναλλακτική πραγματικότητα, ακόμα κι αν αυτή συνεπάγεται αποκλειστικά την παραμονή στο παρελθόν.
Η Λίντα, η υπομονετική σύζυγος, εμφανίζεται τόσο προσεκτική και τόσο συνειδητοποιημένη. Η εναρκτήρια σκηνή της, αντιδρώντας στην αφήγηση του Γουίλι για ένα παραλίγο ατύχημα στο αυτοκίνητό του, καταθέτει το ιστορικό της ανησυχίας της. Ξέρει ακριβώς τι θέλει και τι έχει να κερδίσει ή τι να χάσει.
Αρκετές βασικές σκηνές, με τη Λίντα να εξαπολύει την αποστροφή και την απελπισία της στους γιους της, είναι «ηλεκτρικά» φορτισμένες. Τελικά, γίνεται η ίδια ένα αλεξικέραυνο που απορροφά τη μανία, αλλά και τη συμπόνια – δίπολο που κυριαρχεί στο έργο-ενώ παλεύει για την αναγωγή της κληρονομιάς του συζύγου της σε κάτι μεγαλειώδες και παγκόσμιο.
Ο σκηνοθέτης Γιώργος Νανούρης χειρίστηκε τον «Εμποράκο» με τον μόνο τρόπο που μπορεί να παρουσιαστεί αποτελεσματικά αυτές τις μέρες, ως ένα σκοτεινό πορτρέτο της αγάπης πατέρα και γιου, που έρχεται σε αντίθεση με το εγγενές τραύμα, τη δυσαρέσκεια και τις μη ρεαλιστικές προσδοκίες μιας τέτοιας σχέσης, υποβαθμίζοντας τις συνήθεις ομιλίες του Μίλερ για τα πολιτικοοικονομικά σημαίνοντα της εποχής και δίνοντας εκτενή σημασία στα συναισθήματα. Στις ανθρώπινες σχέσεις, στην αγάπη που σκοντάφτει στην τυφλότητα και την παράλογη λαχτάρα για κοινωνική επικύρωση.
Η απόδοση και η σκηνοθεσία του Γιώργου Νανούρη είναι λιτή αλλά ποιητική και βασίζεται σε απλά υλικά: ένα σκηνικό (Γιώργος Γαβαλάς) δαιδαλώδες και γραμμικό, που επιτρέπει αφενός το άτοπο και άχρονο της ιστορίας, κι αφετέρου αποδίδει τη λαβυρινθώδη παγίδευση του Λόμαν, όπως και τη γοητευτική εναλλαγή του φωτός με το σκοτάδι, χαρακτηριστικά της αισθητικής του. Αποφεύγει το νατουραλιστικό στοιχείο και υιοθετεί ένα αφαιρετικό στυλ, αφήνοντας συμβολικά τον χώρο μισοάδειο, ώστε να δώσει έμφαση στους χαρακτήρες, κάθε έναν ξεχωριστά αλλά και συλλογικά. Έτσι,οδηγεί τον θεατή στην ουσία της ιστορίας του Μίλλερ.
Ακόμη, ο σκηνοθέτης είδε το έργο σαν ένα μωσαϊκό ονείρων, αντιπαραθέσεων, λογομαχιών και αναμνήσεων. Όλα διαδραματίζονται τις τελευταίες 24 ώρες στη ζωή ενός πωλητή, του Γουίλι. Αυτός, η σύζυγός του Λίντα και οι γιοι του Χάπυ και Μπιφ σχηματίζουν έναν κύκλο άρνησης και αντιφάσεων, που διαιωνίζονται και που οδηγούν στην αυτοχειρία του Γουίλι. Κανένας από τους χαρακτήρες δεν είναι ιδιαίτερα μοναδικός και ούτε αυτά που συμβαίνουν στη δράση είναι εξαιρέσεις. Ωστόσο, πρόκειται για μια σοβαρή κριτική της ιδεολογίας των ανέφικτων προσδοκιών και των μύθων, που μας κρατούν όλους, στην ελπίδα.
Εδώ, ο Γουίλι- Βλαδίμηρος Κυριακίδης, είναι ένας μεγαλόσωμος άντρας που μπορεί να κινείται ήπιος και ήσυχος τη μια στιγμή, αλλά που μπορεί να εκραγεί – σαν να κυριεύεται από σαιξπηρικό θυμό – και να γίνεται ενεργό ηφαίστειο, την επόμενη.
Αυτός ο Γουίλι είναι ένας έξυπνος άνθρωπος που πιστεύει ανόητα τους μύθους που δημιούργησε ο ίδιος. Είναι, ταυτόχρονα, γενναίος και δειλός, επιθετικός και συνεσταλμένος, στοργικός και εκδικητικός.
Αυτός ο Γουίλι, ακόμη, είναι ένας άνθρωπος που απλώνει το χέρι από τη σκηνή για να μας πιάσει από το λαιμό, αναγκάζοντάς μας να κοιτάξουμε πέρα από το προφανές. Δημιουργεί μια αλλόκοτη, παράδοξη εικόνα, επειδή αυτό που βλέπουμε είναι ο εαυτός μας και οι πατεράδες μας, είναι τα συναισθήματα που μας πλημμυρίζουν, όπως της χαράς και της θλίψης.
Δυνατός ηθοποιός ο Βλαδίμηρος Κυριακίδης, παίζει σε μια δεύτερη γραφή, χειρίζεται επιτυχώς ως πρωτότυπο, ως κείμενο του συγγραφέα το κείμενο του μεταφραστή και μετατρέπει την απόσταση των δύο, σε αξιέπαινο υποκριτικό γεγονός. Ομολογώ ότι οπουδήποτε τον είδα πριν από αυτή την παράσταση δε με είχε κερδίσει τόσο.
Ο Μπιφ του εξαιρετικού Ρένου Ρώτα ταιριάζει με τον ήρωα τουDennehy στα «Χίλια χτυπήματα» . Αυτός ο Μπιφ είναι πράγματι ο γιος του Γουίλι. Η ερμηνεία του είναι μια πολύπλευρη κρυστάλλινη σφαίρα που περιστρέφεται και σκορπά συνεχείς αποχρώσεις, λεπτές χρωματικές παραλλαγές σε ένα θέμα ανακάλυψης και απαξίωσης ψευδαισθήσεων.
Ο σκηνοθέτης μάς δείχνει έναν γιο τη στιγμή που το αγόρι γίνεται άντρας και τη στιγμή που ο Γουίλι -άντρας, με οδυνηρά και συντριπτικά αποτελέσματα, αρνείται να γίνει ο πατέρας του.
Ο Γιώργος Κοσκορέλλος υποδύεται επιδέξια τον δεύτερο γιο, τον Χάπυ, που είναι πρόθυμος για αναγνώριση. Σε έναν ρόλο που θα μπορούσε πολύ εύκολα να πλάσει συμβατικά ο καλός ηθοποιός για να κερδίσει τη συμπάθεια του κοινού, ο Kοσκορέλλος είναι ένα ζωντανό όν, που παλεύει να του επιτραπεί να παίξει στο ίδιο παιχνίδι με τον αδερφό του. Μας δίνει μια τολμηρή, συναρπαστική ερμηνεία, η οποία συμπληρώνει και ολοκληρώνει επιδέξια το πορτρέτο πατέρα και γιων του.
Η σπουδαία Έφη Μουρίκη είναι η Λίντα, που έχει το ακανθώδες καθήκον να μεταλλάσσει τον πεσιμισμό σε θετικότητα στην ενέργεια των τριών ανδρών, δίνοντας στον ρόλο της συζύγου νόημα και ουσία. Αυτό το κάνει με τόσο λεπτότητα αλλά και αψάδα, τόση σιγουριά, όσο και ευαισθησία και έναν τόσο ελπιδοφόρο αέρα, ώστε συγκινεί το κοινό και το κερδίζει άμεσα.
Αξίζει ιδιαίτερα να σημειωθεί ότι οι: Δημήτρης Γεροδήμος, Κατερίνα Μάντζιου, Παναγιώτης Παπαδούλης, Σωκράτης Αγγελής έχουν από σκηνής ζωηρό αντίκτυπο στην αίθουσα, κάνοντας το μέγεθος των ρόλων τους να φαίνεται πολύ μεγαλύτερο από ό,τι πραγματικά είναι.
Οι φωτισμοί φέρουν την υπογραφή του σκηνοθέτη, ενώ η μουσική υπηρετεί την τραγικότητα του έργου, χωρίς να την επισκιάζει σε κανένα σημείο.
Κομψά και εύστοχα για την εποχή τα κουστούμια της Ντένης Βαχλιώτη.
Το έργο πραγματεύεται μια ποικιλία θεμάτων, όπως το αμερικανικό όνειρο, την ανατομία της αλήθειας και την απιστία και αποτελεί όχι μόνο ένα κορυφαίο δείγμα του πολιτικού ρεαλισμού του Άρθουρ Μίλλερ, αλλά και ένα διαχρονικό σχόλιο για τη διάψευση του αμερικανικού ονείρου και τη συνυπευθυνότητα όσων το συντηρούν, χωρίς να αντιλαμβάνονται τις στρεβλώσεις του.
Στο ΡΑΔΙΟ ΣΙΤΥ έως 30 ΜΑΡΤΙΟΥ
Συντελεστές
Απόδοση – Σκηνοθεσία – Φωτισμοί: Γιώργος Νανούρης
Σκηνικά: Γιώργος Γαβαλάς
Κοστούμια: ΝτένηΒαχλιώτη
Μουσική Επιμέλεια: Γιώργος Νανούρης
Βοηθός Σκηνοθέτη: Νικίτα Ηλιοπούλου
Φωτογραφίες: Κατερίνα Τσατσάνη
Διανομή
Γουίλι Λόμαν – Βλαδίμηρος Κυριακίδης
Λίντα – Έφη Μουρίκη
Μπιφ – Ρένος Ρώτας
Τσάρλι – Δημήτρης Γεροδήμος
Γυναίκα – Κατερίνα Μάντζιου
Χάπυ – Γιώργος Κοσκορέλλος
Χάουαρντ – Παναγιώτης Παπαδούλης
Σερβιτόρος – Σωκράτης Αγγελής
Παραγωγή: Θεατρικές Επιχειρήσεις Τάγαρη
