Η δισχιλιετής ιστορία της Θεσσαλονίκης και η λαμπρή της πορεία από το 315 π.Χ. όταν την ίδρυσε ο Κάσσανδρος, έχει στιγματιστεί από την επιρροή του Βυζαντίου.
“Μήτηρ πάσης Μακεδονίας, ευανδρής και περιφανής, των άλλων υπερτερούσα ασυγκρίτως, η πάνυ λαμπρόν φαίνουσα υπό ουρανόν, η μεγίστη και πολυάνθρωπος, η μεγαλούπολις, η πρεσβυτάτη και λαμπρότατη, η θεόσωστος, η μαρτυροφύλακτος, η αγιοφύλακτος πόλις, η καλή Θεσσαλονίκη, η αρχαιότερα της Κωνσταντινουπόλεως, η έχουσα τα πρεσβεία απέναντι στη Βασιλεύουσα”. Ετσι την περιγράφει η σπουδαία Ελληνίδα ακαδημαϊκός και βυζαντινολόγος, Ελένη Γλύκατζη – Αρβελέρ, στο βιβλίο της «Γιατί το Βυζάντιο» (εκδ. Μεταίχμιο, Αθήνα 2012).
Η Θεσσαλονίκη άκμασε στην περίοδο του Βυζαντίου. Ελαβε τον χαρακτηρισμό “συμβασιλεύουσα” λόγω της σημασίας που είχε για την αυτοκρατορία. Η βυζαντινή παράδοση της πόλης είναι εμφανής μέχρι σήμερα ειδικά μέσω των χριστιανικών ναών της.
Η Αγία Σοφία ή ο Ναός της του Θεού Σοφίας, όπως είναι το επίσημο όνομά της, δεσπόζει σε ένα από τα πιο κεντρικά σημεία της πόλης. Η ιστορία “αναβλύζει” από τον εκκλησία αυτή. Είναι εμφανής η επιρροή του Βυζαντίου. Αλλωστε, μόνο τυχαίο δεν είναι πως μοιάζει σημαντικά με την Αγία Σοφία της Κωνσταντινούπολης, αφού περιγράφεται ως “αντίγραφό” της.
Ο ιερός καθεδρικός και προσκυνηματικός ναός είναι αφιερωμένος στη Σοφία και τον Λόγο του Θεού, ανήκει μαζί με τους ιερούς ναούς του Αγίου Δημητρίου και της Αχειροποιήτου, στα πιο σημαντικά παλαιοχριστιανικά μνημεία της Ελλάδας και ολόκληρης της Ορθοδοξίας.
Σύμφωνα με τα στοιχεία που υπάρχουν, το πιθανότερο είναι να χτίστηκε περί τα μέσα του 7ου αιώνα στη θέση μιας μεγάλης παλαιοχριστιανικής βασιλικής, που καταστράφηκε, πιθανόν από σεισμό, και όχι τα χρόνια του Ιουστινιανού λίγο μετά την κατασκευή της Αγίας Σοφίας Κωνσταντινούπολης. Μια άλλη άποψη φέρει το έτος ανοικοδόμησης στα τέλη του 8ου αιώνα.
Αρχιτεκτονικά ο σημερινός ναός ανήκει στον τύπο του μεταβατικού σταυροειδούς εγγεγραμμένου ναού και αποτελεί εξέλιξη της βασιλικής με τρούλο. Είναι ιστορικό διατηρητέο μνημείο και Μνημείο Παγκόσμιας Κληρονομιάς της UNESCO, ενώ ο αύλειος χώρος μαζί με το αγίασμα του Αγίου Ιωάννη Προδρόμου (που βρίσκεται απέναντι και πίσω από το ιερό) συνιστούν ενιαίο αρχαιολογικό χώρο.
Η πορεία στα βυζαντινά χρόνια
Αμέσως μετά την ανοικοδόμησή του, ο ναός της Αγίας Σοφίας διακοσμίθηκε με λαμπρά ψηφιδωτά όπως αυτά που υπάρχουν στον ναό της Αγία Ειρήνης στην Κωνσταντινούπολη και στην εκκλησία της Κοιμήσεως της Θεοτόκου στη Νίκαια.
Στον τρούλο εικονίζεται η Ανάληψη του Χριστού, με την επιγραφή από τις Πράξεις 1:11 “ἄνδρες Γαλιλαῖοι, τί ἑστήκατε βλέποντες εἰς τόν οὐρανόν” όπου παρίστανται οι Δώδεκα Απόστολοι, η Παναγία και δύο άγγελοι. Το συγκεκριμένο έργο εικάζεται πως ανάγεται κατά τον 7ο αιώνα. Πάνω από το ιερό δεσπόζει η ένθρονη Βρεφοκρατούσα Παναγία, η οποία αντικατέστησε εικονομαχικό σταυρό περί τον 11ο-12ο αιώνα.
Από τον 8ο αιώνα έως τη μετατροπή του σε τζαμί (1523-1524) ήταν ο καθεδρικός ναός της πόλης και συχνά στα ιστορικά κείμενα αναφέρεται ως «Μεγάλη Εκκλησία». Κατά τη διάρκεια της Λατινοκρατίας (1204-1224) μετατράπηκε σε καθεδρικό ναό των Λατίνων και επανήλθε στους Ορθοδόξους το 1224, μετά την ανακατάληψη της Θεσσαλονίκης από τους Βυζαντινούς.
Μετατροπή σε τζαμί και η πρώτη Λειτουργία
Η παρακμή και η πτώση της βυζαντινής αυτοκρατορίας είχε επίδραση και στην Θεσσαλονίκη. Περίπου 100 χρόνια μετά την κατάκτηση της πόλης από τους Οθωμανούς (1430) η εκκλησία μετατράπηκε σε τζαμί, διατηρώντας το αρχικό της όνομα (Aya Sofya Camii), διακόπτοντας έτσι την χριστιανική της πορεία. Το τζαμί κάηκε στη μεγάλη πυρκαγιά του 1890 και αναστηλώθηκε κατά τα έτη 1907-1909. Τότε ήταν που ανακαλύφθηκε το ψηφιδωτό του τρούλου από τον βυζαντινολόγο Κάρολο Ντηλ.
Μετά την απελευθέρωση της Θεσσαλονίκης από τους Τούρκους, αποδόθηκε ξανά στη χριστιανική λατρεία. Η πρώτη Θεία Λειτουργία τελέστηκε στις 29 Ιουνίου 1913 και η τελετή καθαγιασμού που πραγματοποιήθηκε από τον τότε μητροπολίτη Θεσσαλονίκης Γεννάδιο Αλεξιάδη.
Ωστόσο, ισλαμικά στοιχεία είναι ορατά ακόμη και σήμερα σε διάφορα σημεία του ναού, όπως και οι καταστροφές σε χριστιανικά στοιχεία, όπως το χάραγμα στα μάτια αγίων που υπήρχαν σε ψηφιδωτά και τοιχογραφίες.
Καταστροφές τον 20ο αιώνα και τα υπερώα με την σπουδαία αξία
Η Θεσσαλονίκη “χτυπήθηκε” από δύο καταστροφές μέσα στον 20ο αιώνα. Το 1917 η μεγάλη φωτιά προκάλεσε σημαντικές ζημιές στην Αγία Σοφία ενώ ο σεισμός του 1978 καταπόνησε τον ναό. Οι εργασίες αναστήλωσης διήρκεσαν πολύ καιρό και τελικά ολοκληρώθηκαν το 1980. Στη διάρκεια αυτών των εργασιών ήρθαν στο φως τα υπερώα του ναού, που τον περιβάλλουν σε σχήμα “Π” πάνω από τους τρούλους.
Στις εργασίες διαπιστώθηκε ότι στα κενά ανάμεσα στους θόλους του ισογείου και στους πλευρικούς τοίχους των υπερώων είχαν στοιβαχτεί δεκάδες πήλινα μεσοβυζαντινά αγγεία, νομίσματα αλλά και μολυβδόβουλα κοσμικών και εκκλησιαστικών αξιωματούχων του 10ου-11ου αιώνα, σημαντικής ιστορικής αξίας. Σύμφωνα με τους αρχαιολόγους και τους βυζαντινολόγους, η ανακάλυψη αυτή δείχνει πως στην Αγία Σοφία στεγάζονταν και τα γραφεία της Μητρόπολης.
Πριν από μερικές εβδομάδες το Κεντρικό Αρχαιολογικό Συμβούλιο (ΚΑΣ) αποφάσισε να ανοίξει τα υπερώα για το κοινό και σύντομα αναμένεται να είναι επισκέψιμα. Η πρόσβαση θα γίνει με σκάλα εντός του ναού, καθώς εγκαταλείφθηκε η ιδέα κατασκευής εξωτερικής πεζογέφυρας.
