Οι ακολουθίες της Μεγάλης Εβδομάδας αποτελούν διαχρονικά πόλο έλξης για τους πιστούς Χριστιανούς που τις παρακολουθούν μαζικά και βιώνοντας ξανά το Θείο Πάθος και την Θυσία του Χριστού.
Οι πιστοί γνωρίζουν πολύ καλά και παρακολουθούν και από βιβλία τα τροπάρια και τα Ευαγγέλια όλων των ημερών, έχοντας έτσι εξοικειωθεί σε μεγάλο βαθμό με τα τεκταινόμενα. Ενδεικτική της δημοφιλίας αυτών των ύμνων και των Ευαγγελίων, είναι η χρήση πολλών φράσεων στην καθομιλουμένη. Πρόκειται για παράδοση που διατηρείται μέσα στους αιώνες και αυτό ακριβώς επισημαίνει σε άρθρο του ο σπουδαίος λαογράφος, Δημήτρης Λουκάκος.
Το άρθρο τιτλοφορείται «Οι ακολουθίες της Μεγάλης Εβδομάδας και η επίδρασή τους στη νεοελληνική γλώσσα» και αναφέρει, μεταξύ άλλων: “Τα δώδεκα Ευαγγέλια και τα τροπάρια που ψάλλονται την Μ. Εβδομάδα στην εκκλησία, έδωκαν στο λαό μας πολύ υλικό να πλουτίσει το λεξικό του.
Είναι γνωστό πως ο κόσμος θέλει συχνά να λογιωτατίζει με αρχαϊκότερα ρητά, είτε για να στολίσει τις κουβέντες του, είτε για να τούς δώσει μεγαλύτερο κύρος.
Και δανείζεται τότε λέξεις ή φράσεις ολόκληρες από κείμενα γνωστά, που έχουν πάρει κάποια επίσημη θέση στη συνείδησή του και που τα θεωρεί, χωρίς αμφιβολία, σοφά.
Ο λαός μας, ιδίως στα χρόνια της σκλαβιάς του, έζησε πολύ μέσα στο περιβάλλον της εκκλησίας και του εντυπώθηκε βαθιά κάθε τι που του διηγήθηκαν τα βιβλία της, τα Ευαγγέλια κι οι Υμνωδίες.
Μα σιγά-σιγά, οι ξένες αυτές έννοιες αφομοιώθηκαν κι έγιναν μέλη οργανικά της νεοελληνικής γλώσσας.
Ζωή χαρισάμενη
Χαρακτηριστικό παράδειγμα τέτοιας παρανόησης έχουμε στη φράση «Περνάει ζωή χαρισάμενη», που τη λέγαμε παλιά, τώρα όλο και πιο σπάνια, για όποιον ζει ζωή ευτυχισμένη. Η φράση είναι από το δοξαστικό της Ανάστασης, «Χριστός ανέστη εκ νεκρών θανάτω θάνατον πατήσας και τοις εν τοις μνήμασι ζωήν χαρισάμενος».
Ο λαός παρανόησε την έννοια της μετοχής «χαρισάμενος» (σ.σ.: Αυτός που χαρίζει), τη σύνδεσε με τη «χαρά» και, αλλάζοντας το γένος, έπλασε το «ζωή χαρισάμενη», γεμάτη χαρά.
Μνήσθητί μου, Κύριε
Μια άλλη παράδοξη χρήση έχουμε στη φράση του ενός ληστή προς τον Ιησού, «Μνήσθητί μου κύριε όταν έλθης εν τη βασιλεία σου», η οποία στο αρχικό κείμενο έχει ικετευτική σημασία αλλά εμείς χρησιμοποιούμε το πρώτο σκέλος της (Μνήσθητί μου Κύριε) σαν έκφραση αγανάκτησης, κατάπληξης ή έσχατης απορίας μπροστά σε κάτι παράλογο που μας συμβαίνει.
Οστις πρόλαβε, τον Κύριον είδε
Από την αφήγηση για τη Μαρία Μαγδαληνή που πήγε στον τάφο και πρώτη «εώρακε τον Κύριον», σε συμφυρμό με τον ύμνο του Πάσχα «Προλαβούσαι τον όρθρον αι περί Μαριάμ», πλάστηκε η φράση «όποιος πρόλαβε τον Κύριον είδε», για κάτι που δεν επαρκεί για όλους, επομένως χρειάζεται ταχύτητα για να προφτάσει κάποιος να το αποκτήσει –ή για πρόσκαιρες ευεργετικές διατάξεις που πρέπει να σπεύσει κάποιος να επωφεληθεί πριν καταργηθούν.
Επί ξύλου κρεμάμενος
Για κάποιον που έχει μείνει φτωχός, μόνος και αβοήθητος, λέμε ότι έμεινε «επί ξύλου κρεμάμενος». Η φράση προέρχεται από τον ύμνο της Μεγάλης Πέμπτης «Επί ξύλου, βλέπουσα, κρεμάμενον, Χριστέ, (…) η σέ ασπόρως τεκούσα εβόα πικρώς». Ξύλο βέβαια είναι ο σταυρός, και στην εδραίωση της φράσης συνέβαλε και ο πασίγνωστός ύμνος «Σήμερον κρεμάται επί ξύλου ο εν ύδασι την γην κρεμάσας». Ασφαλώς η εικόνα του εσταυρωμένου Ιησού, βασανισμένου, σχεδόν γυμνού, απαρνημένου, έρχεται στο νου πολλών όταν χρησιμοποιούν την έκφραση.
Αρον-αρον, σταύρωσον αυτόν
Από το ευαγγελικό «άρον, άρον, σταύρωσον αυτόν» που φώναζε ο όχλος παρακινώντας τον Πιλάτο να σταυρώσει τον Ιησού πλάσαμε το επίρρημα «άρον άρον», με τη σημασία «βιαστικά, χωρίς προετοιμασία», ή «με τη βία, αναγκαστικά». Το αρχαίο άρον είναι προστακτική του αίρω (σηκώνω).
Τριάκοντα αργύρια
Από το τίμημα της προδοσίας του Ιούδα έμεινε η φράση «για τριάκοντα αργύρια», που τη λέμε για να χαρακτηρίσουμε την αμοιβή μιας πράξης που τη θεωρούμε προδοτική.
Από τον Άννα στον Καϊάφα
Για κάποιον που βασανίζεται στον λαβύρινθο της γραφειοκρατίας και τον παραπέμπουν από τον έναν αρμόδιο στον άλλον, λέμε ότι τον στέλνουν «από τον Άννα στον Καϊάφα». Αρχή της φράσης είναι η ευαγγελική διήγηση για την απαγωγή του Ιησού προς τον Άννα ο οποίος μετά τον παρέπεμψε στον αρχιερέα Καϊάφα («απέστειλεν ουν αυτόν ο Άννας δεδεμένον προς Καϊάφαν τον αρχιερέα».
Νίπτω τας χείρας μου
Πολλές φορές, για να αποποιηθούμε με έμφαση την ευθύνη για κάτι, ιδίως όταν προσπαθήσουμε μάταια να πείσουμε κάποιον, ή για να δηλώσουμε ότι δεν πρόκειται να συμμετάσχουμε σε κάτι, λέμε «νίπτω τας χείρας μου». Η φράση είναι παρμένη από το επεισόδιο με τον Πόντιο Πιλάτο, που το αφηγείται το Κατά Ματθαίον, αν και στο ευαγγελικό κείμενο δεν υπάρχει αυτούσια.
Το σχετικό χωρίο είναι: λαβὼν ὕδωρ ἀπενίψατο τὰς χεῖρας ἀπέναντι τοῦ ὄχλου, λέγων, Ἀθῷός εἰμι ἀπὸ τοῦ αἵματος τούτου· ὑμεῖς ὄψεσθε (Ματθ. 27.24). Στη λαϊκή χρήση υπήρχε παλιότερα το «νίβομαι κι απονίβομαι» (με ίδια έννοια όπως και το ‘νίπτω τας χείρας μου’) ενώ από το ίδιο χωρίο έχει επίσης περάσει στη λαϊκή γλώσσα το «ας όψεται» (ή «ας όψονται») για να δηλώσουμε τον υπεύθυνο ενός κακού (υπάρχει και τραγούδι του Καζαντζίδη, «Η καρδιά μου ας όψεται«).
Υπό τον φόβον των Ιουδαίων
Για να υπαινιχθούμε τον λόγο που μας ανάγκασε να αποφύγουμε κάτι ή και απλώς για να δείξουμε ότι έχουμε πάρει τα μέτρα μας για κάθε ενδεχόμενο, χρησιμοποιούμε κάποτε τη φράση «διά τον φόβο των Ιουδαίων». Κι αυτή έρχεται από το Ευαγγέλιο («ουδείς μέντοι παρρησία ελάλει περί αυτού διά τον φόβον των Ιουδαίων»), ενώ κι ένα ιδιόμελο της Μεγάλης Παρασκευής ξεκινάει με τη φράση αυτή.
Το μεν πνεύμα πρόθυμον…
Μια φράση που τη λέμε, συνήθως σε πιο λόγιο ύφος, όταν θέλουμε αλλά δεν μπορούμε να κάνουμε κάτι κοπιαστικό, είναι «το μεν πνεύμα πρόθυμον, η δε σαρξ ασθενής». Την είπε ο Ιησούς προς τους μαθητές του στον κήπο της Γεθσημανής και τη χρησιμοποιούμε σχεδόν απαράλλαχτη και χωρίς αλλαγή σημασίας.
Διαρρηγνύει τα ιμάτιά του
Για κάποιον που διαμαρτύρεται έντονα για μια απαράδεκτη κατάσταση, ή για την αθωότητά του, λέμε ότι διαρρηγνύει ή διέρρηξε τα ιμάτιά του. Η φράση από το Ευαγγέλιο, όπου ο αρχιερέας Καϊάδας «διέρρηξε τα ιμάτια αυτού» όταν άκουσε το, υποτίθεται βλάσφημο, «συ είπας» του Ιησού.
Μετά Βαΐων και κλάδων
Από την Κυριακή των Βαΐων και την πανηγυρική είσοδο του Ιησού, στην Ιερουσαλήμ, διατηρούμε στην καθημερινότητα τη φράση «μετά βαΐων και κλάδων» ελάχιστα παραφρασμένη από το κείμενο του κατά Ιωάννην Ευαγγελίου: «Τη επαύριον όχλος πολύς ο ελθών εις την εορτήν, ακούσαντες ότι έρχεται Ιησούς εις Ιεροσόλυμα, έλαβον τα βαΐα των φοινίκων και εξήλθον εις απάντησιν αυτώ, και έκραζον ωσαννά, ευλογημένος ο ερχόμενος εν ονόματι Κυρίου, ο βασιλεύς του Ισραήλ». Σήμερα, η παραπάνω έκφραση ταυτίζεται με τη θερμή, έως αποθεωτική, με όλες τις τιμές υποδοχή που γίνεται σε κάποιον.
Μωρές παρθένες, Ιδού ο Νυμφίος έρχεται
Συχνά αναφερόμαστε στις «μωρές παρθένες», εννοώντας όσους παριστάνουν τους αθώους, ή σ΄εκείνους που έμειναν «εκτός νυμφώνος», δηλαδή βγήκαν από το «παιχνίδι» ή ακόμα στο γνωστό «ιδού ο νυμφίος έρχεται εν τω μέσω της νυκτός» εννοώντας την απρόσμενη έλευση κάποιου.
Με τις φράσεις αυτές πρέπει να γνωρίζουμε ότι αναπαράγουμε αποσπάσματα της παραβολής των δέκα παρθένων, που διέσωσε ο Απόστολος και Ευαγγελιστής Ματθαίος και ακούμε τη Μεγάλη Τρίτη: «Μέσης δε νυκτός κραυγή γέγονεν’ ιδού ο νυμφίος έρχεται».
Η εν πολλαίς αμαρτίαις
Την Μεγάλη Τρίτη ακούγεται και το μεγαλειώδες τροπάριο της Κασσιανής, ο πρώτος στίχος του οποίου «Κύριε, η εν πολλαίς αμαρτίαις περιπεσούσα γυνή…» χρησιμοποιείται ακόμα και σήμερα για να χαρακτηρίσει κάποιον ή κάποια που μετανοεί για λάθη και αμαρτίες που έχει πράξει, ζητώντας συγγνώμη και μία δεύτερη ευκαιρία.
Πριν αλέκτωρ φωνήσαι
«Πριν αλέκτορα φωνήσαι», θα με αρνηθείς τρεις φορές, θα πει στον Απόστολο Πέτρο ο Ιησούς στη διάρκεια του Μυστικού Δείπνου και θα δικαιωθεί μερικές ώρες μετά, όταν ο Πέτρος αρνείται τρεις φορές ότι τον γνωρίζει λέγοντας «ουκ οίδα αυτόν».
Απελθέτω απ΄ εμού το ποτήριον τούτο
Λίγο αργότερα ο Κύριος, σε μια προσωρινή στιγμή ανθρώπινης αδυναμίας μπροστά στο επερχόμενο μαρτύριο, θα πει: «Απέλθετω απ΄εμού το ποτήριον τούτο», έκφραση την οποία χρησιμοποιούμε ακόμα και σήμερα, όταν θέλουμε να αποφύγουμε σκληρές δοκιμασίες που θεωρούμε ότι δεν θα αντέξουμε.
Μετά φανών και λαμπάδων
«Μετά φανών και λαμπάδων» οδηγεί ο Ιούδας «…την σπείραν και εκ των αρχιερέων και των Φαρισαίων υπηρέτας» που συλλαμβάνουν τον Ιησού στο Όρος των Ελαιών. Το φιλί της προδοσίας, τα «τριάντα αργύρια» και το ίδιο το όνομα Ιούδας Ισκαριώτης αποτελούν διαχρονικά σύμβολα υποκρισίας, δολιότητας, αλλά, κυρίως, της απρόσμενης εκ των έσω προδοσίας.
Εχουσιν γνώσιν οι φύλακες
Λέγοντας «έχουσιν γνώσιν οι φύλακες», αναπαράγουμε τμήμα κυριακάτικων ψαλμών της Αναστάσεως που αναφέρεται στη φύλαξη του Σώματος του Ιησού από τους Ρωμαίους στρατιώτες, αλλά εννοούμε ότι, παρότι δεν το διατυμπανίζουμε, γνωρίζουμε καλά τι συμβαίνει.
Απιστος Θωμάς
Το νόημα δε της φράσης «άπιστος Θωμάς» παραμένει αναλλοίωτο στο χρόνο, ενώ το «Ανάστα ο Κύριος» ταυτίζεται με τον έντονο θόρυβο και τη φασαρία.
Παράλληλα, θα πρέπει να επισημανθεί πως πλήθος άλλων φράσεων ή μεμονωμένων λέξεων έχουν περάσει στην φρασεολογία μας από τις μεγαλοβδομαδιάτικες λειτουργίες, για παράδειγμα κουστωδία, ήμαρτον, τετέλεσται.
Με στοιχεία από: Το χαμομηλάκι
