Στην τοποθεσία Βήρα, τις σημερινές Φέρες, κοντά στο δέλτα του Εβρου, βρίσκεται η Ιερά Μονή Παναγίας Κοσμοσώτειρας, ένα μοναστήρι με μεγάλη ιστορία.
Η Ιερά Μονή Παναγίας Κοσμοσώτειρας Φερών αποτελεί το λαμπρότερο εκκλησιαστικό μνημείο στη δυτική όχθη του Εβρου και αποτελεί εμβληματικό δείγμα βυζαντινής εκκλησίας και κωνσταντινουπολίτικης τέχνης.
Η Μονή βρίσκεται στο κέντρο της σημερινής πόλης των Φερών και είναι ορατή από μακριά. Μπορείς να τη διακρίνεις από το δρόμο Αλεξανδρούπολης – Φερών, καθώς πλησιάζεις προς την περιοχή.
Η λέξη με την οποία θα μπορούσαμε να περιγράψουμε καλύτερα το συναίσθημα που προκαλείται όταν αντικρύζει κανείς τη Μονή, είναι το δέος. Δέος πως μπαίνεις σε έναν ιερό χώρο που το μέγεθός του σε… πλημμυρίζει. Ακόμη και όταν το αντικρίζεις από έξω, νιώθεις πως το σπάνιο οικοδόμημα είναι γεμάτο ιστορία και θέλεις να την μάθεις όλη.
Η Μονή περιλαμβάνει περίβολο με τείχη, πύργους, πύλη και το καθολικό (τον ναό της Παναγίας Κοσμοσώτειρας) σε ρυθμό σταυροειδούς με τρούλο ναού, με ύπαρξη εσωτερικού δικιόνιου (σπάνιος τύπος με δύο κίονες) και άλλους τέσσερις τρουλίσκους στις τέσσερις γωνίες. Το καθολικό της μονής, δεν είναι μεγάλου όγκου κτίσμα, αλλά είναι επιβλητικό χάρις στο ύψος του (17 μέτρα) και στον τρούλο του (διαμέτρου επτά μέτρων), που στηρίζεται σε φαρδιά τόξα. Στη νοτιοανατολική γωνία του ναού υπάρχει εντοιχισμένο μοναδικό κεραμικό διακοσμητικό στο εξωτερικό μέρος του Ναού, ένας μονοκέφαλος αετός.
Ο νάρθηκας έχει κατεδαφιστεί, όμως παραμένει άγνωστο το πότε. Εξωτερικά τοποθετήθηκαν επίσης σε άγνωστη εποχή τέσσερις αντηρίδες για την καλύτερη ευστάθεια του κτίσματος. Οι εικονογραφίες είναι ένα δείγμα της τέχνης του 12ου αιώνα της Σχολής της Κωνσταντινούπολης.
Η ιστορία συνδέει την Ιερά Μονή Παναγίας της Κοσμοσώτειρας με την ίδρυση και εξέλιξη της Βυζαντινής Βήρας, δηλαδή των Φερών. Η Μονή λειτουργούσε ως μοναστηριακό συγκρότημα περίπου μέχρι τα μέσα του 14ου αιώνα. Εικάζεται ότι είναι και το μέρος όπου τάφηκε ο Βυζαντινός πρίγκιπας Ισαάκιος Κομνηνός, γιος του Αλέξιου Α’, που την ίδρυσε και συνέθεσε και το τυπικό της.
Κατά την Οθωμανική περίοδο γκρεμίστηκαν τα τείχη και τα περισσότερα κτίσματα της Μονής και μετατράπηκε σε οθωμανικό τέμενος, ενώ λειτούργησε ως τζαμί μέχρι και το 1920.
Το 1940 ξεκίνησαν εργασίες συντήρησης και έκτοτε λειτουργεί ως χριστιανικός ναός. Στα τελευταία χρόνια είναι η επίσημη έδρα του Παγκοσμίου Σωματείου Θρακών.
Η Ιερά Μονή Παναγίας Κοσμοσώτειρας γιορτάζει τον Δεκαπενταύγουστο και εφημέριος της είναι ο αρχιμανδρίτης Πολύκαρπος Κοτζαμάνης.
Η ίδρυση της Μονής
Η Ιερά Μονή Παναγίας Κοσμοσώτειρας ιδρύθηκε το 1152 από το Σεβαστοκράτορα Ισαάκιο Κομνηνό, γιο του Αλέξιου του Α’ και της Αννας Κομνηνής και αδελφό του αυτοκράτορα Ιωάννη. Ο τίτλος του Σεβαστοκράτορα του δόθηκε από τον αδελφό του, ήταν τίτλος που δινόταν για πρώτη φορά και ήταν ο ανώτερος τίτλος μετά τον τίτλο του αυτοκράτορα.
Γενικά, η ζωή του ήταν ένας διαρκής αγώνας για την εξουσία, με έντονο παρασκήνιο. Ασθενής και μετανοημένος για την παράτολμη ζωή του, παραιτείται από τις πολιτικές του φιλοδοξίες και αφιερώνεται στα θεία. Ιδρύει τότε στη Βήρα, μια νέα μονή αφιερωμένη στη Θεομήτορα Παναγία την Κοσμοσώτειρα, προς “κουφισμόν της ψυχής του” και με σκοπό να γίνει η τελευταία του κατοικία, το μαυσωλείο του.
Η μονή ονομάστηκε Μονή του Βηρός και αυτό είναι το όνομα του οικισμού (Βηρός) που δημιουργήθηκε γύρω από τη Μονή, η πρώτη ζύμη των Φερών από κατοίκους των γύρω οικισμών και χωριών, οι οποίοι ήρθαν ή μεταφέρθηκαν από τον Ισαάκιο, για να εργάζονται για τη Μονή. Ο οικισμός αυτός παραχωρήθηκε στη Μονή μαζί με άλλα προάστια και χωριά, όπως καταγράφονται στο Τυπικόν της Μονής.
Ο Ισαάκιος Κομνηνός πρόσφερε όλη την περιουσία του, κινητή και ακίνητη, στο μοναστήρι της Βήρας, καθιστώντας το έτσι ιδιαίτερα εύπορο και στηρίζοντας οικονομικά την αυτονομία του. Απέραντες εκτάσεις καλλιεργημένης γης με τους οικισμούς τους στο νότιο τμήμα της βυζαντινής Θράκης – που περιλάμβανε και μεγάλο τμήμα της πόλης της Αίνου -12 ποταμόπλοια που έφεραν έσοδα στο μοναστήρι, το απόλυτο δικαίωμα διαχείρισης των ποταμών “Μαρίτζα” και Σαμία, καθώς και το Μετόχι του Αγ. Στεφάνου του Αυρηλιανού στην Κωνσταντινούπολη, περνούν στην κατοχή της Μονής.
Ο κτήτορας Ισαάκιος Κομνηνός κατασκευάζει αρχικά το Καθολικό. Τις εργασίες παρακολουθεί ο ίδιος. Ο αρχιτεκτονικός του τύπος είναι σταυροειδής με τρούλο, σε μια – σπανιότατη – παραλλαγή του δικιονίου. Ο Γραμματικός του Μιχαήλ δίνει στο ναό την μεγαλοπρέπεια που του αρμόζει. Ο ναός, αν και μετρίου όγκου, γίνεται επιβλητικός χάρη στο εντυπωσιακό ύψος που του προσφέρει ο αρχιτέκτονας, μαζί με τον ιδιαίτερα μεγάλο τρούλο, τις σοφές αναλογίες των διαστάσεων, την έλλειψη κιονοστοιχιών.
Ο οικισμός γύρω από τον Ναό
Οι μύλοι, οι στάβλοι και το νεκροταφείο των μοναχών τοποθετήθηκαν έξω από τα τείχη της Ιεράς Μονής Παναγίας Κοσμοσώτειρας.
Με την ίδρυση της μονής της Κοσμοσώτειρας στον Εβρο δημιουργήθηκε γύρω από το μοναστήρι ένας νέος οικισμός, η Βήρα. Οι κάτοικοί της ήταν κυρίως εργάτες γης, που απασχολούνταν στα απέραντα κτήματα της μονής και μεταφέρθηκαν από τα γύρω χωριά.
Ο Ισαάκιος Κομνηνός κατασκεύασε επίσης ένα υδραγωγείο, για τη μεταφορά του νερού στο μοναστήρι αλλά και για τις ανάγκες των χωρικών. Ως γνωστόν τα ρωμαϊκά και τα βυζαντινά υδραγωγεία ήταν αγωγοί του νερού, δηλαδή για τη μεταφορά του νερού από μακρινές αποστάσεις έκτιζαν τείχη με ελαφρά κατωφέρεια προς την κατεύθυνση του προορισμού, επάνω στα οποία κατασκεύαζαν αγωγούς (κοιλώματα), για να περνάει το νερό. Οι καμάρες του έχουν ύψος 5 μέτρων, άνοιγμα 7 μέτρων και πλάτος 1,30 μέτρο.
Επίσης, κατασκεύασε και δυο μακρές και εύβατες γέφυρες. Η μία, σύμφωνα με την περιγραφή του Ισαάκιου, τοποθετείται πιθανότατα στον ποταμό Εβρο, που συνδεόταν με τον κεντρικό οδικό άξονα (Εγνατία οδός) και η δεύτερη είχε θέση Αειδαροπνίκτη όπου ο ιστορικός ερευνητής Αχ. Σαμοθράκης την τοποθετεί, δηλαδή στις Φέρες.
Τέλος, δεν παρέλειψε να επισκευάσει τον εγκαταλειμμένο ναό του Αγίου Στεφάνου στην Κωνσταντινούπολη, για να τον προσφέρει στη Μονή, καθώς και διάφορα κτίσματα που κατείχε στην Αίνο.
Οι λεηλασίες
Οι λεηλασίες των επόμενων αιώνων κατέστρεψαν το έργο ζωής του Ισαάκιου Κομνηνού. Μαζί χάθηκε κι όλη η κινητή περιουσία της Μονής πολύτιμες εικόνες – μωσαϊκή της Παναγίας Κοσμοσώτειρας, χρυσή του Παντοκράτορος Χριστού και αργυρή της Παναγίας , η πλούσια βιβλιοθήκη, τα έγγραφα της Μονής.
Σαν από θαύμα διασώθηκε το Τυπικό, που βρέθηκε μετά από πέντε αιώνες να φυλάσσεται στο μοναστήρι του Αγίου Γεράσιμου στην Κεφαλλονιά μαζί με άλλα επτά διαφορετικά τυπικά.
Η σημερινή μορφή της Ιεράς Μονής
Οι αναστηλωτικές εργασίες που πραγματοποιήθηκαν αποκατέστησαν τη βόρεια, την ανατολική και τη νότια όψη του καθολικού. Το τύμπανο του τρούλου δέθηκε με μετάλλινο στεφάνι, το νότιο ζεύγος των κιόνων στηρίχθηκε με χαλύβδινα ελάσματα και όλοι οι κίονες σφίχτηκαν με χαλύβδινα στεφάνια.
Εγιναν, επίσης, μερικές επισκευές στην μολυβδοστέγαση, μετρήσεις μικρομετακινήσεων του μνημείου με σύστημα invar και συντήρηση του οχυρωματικού περιβόλου.
Από τις αγιογραφίες που σώζονται ως σήμερα, φθαρμένες από τις παρεμβάσεις των Οθωμανών, ξεχωρίζουν αυτές που βρίσκονται στο κέντρο του ναού. Είναι ανεπίγραφες αγιογραφίες τεσσάρων στρατιωτικών αγίων, που έχουν ταυτιστεί με πρόσωπα της οικογένειας των Κομνηνών και του κτήτορα.
Πηγές ιστορικών στοιχείων: polsyvira.gr , feres.gr
