Λίγα μόλις χιλιόμετρα από τη Θεσσαλονίκη, στο δρόμο μεταξύ της Επανομής και της Ν. Ηράκλειας θα συναντήσετε το Μετόχι της Αγίας Αναστασίας της Φαρμακολύτριας. Το Πυργόσπιτο, όπως είθισται να το αποκαλούν, είναι ένα από τα ελάχιστα μνημεία του Μεσαιωνικού οικισμού των Κριτζιανών, το οποίο διασώζεται μέχρι σήμερα σε σχετικά καλή κατάσταση.
Το μετόχι χτίστηκε το 1530 σε θέση διόλου τυχαία, αλλά σίγουρα στρατηγική, και έτσι δικαιολογείται ο οχυρωματικός τρόπος της κατασκευής του, σε μοναστηριακά βέβαια πρότυπα. Από το σημείο εκείνο μπορούσε κανείς να ελέγχει όλη γύρω τη κτηματική περιφέρεια και παράλληλα να παραμένει αθέατο από τη θάλασσα. Αξίζει να αναφέρουμε πως την περίοδο που δημιουργήθηκε, η πειρατεία στο Βόρειο Αιγαίο βρισκόταν σε πλήρη έξαρση. Παράλληλα, εκεί βρισκόταν και η κύρια οδική αρτηρία που ένωνε τη Θεσσαλονίκη με την Κασσάνδρα.
Ο ιδρυτής Θεωνάς
Οπως αναφέρει και η σωζόμενη πάνω από τη θύρα του πυργόσπιτου, κτιτορική επιγραφή: «Οικονόμος του μετοχιού ήταν ο Σωφρόνιος και Ηγούμενος της Μονής Αγίας Αναστασίας ο Θεωνάς».
Ο Θεωνάς, που γεννήθηκε στα μέσα του 15ου αιώνα, με καταγωγή από τη Λέσβο ή τη Βέροια, υπήρξε μία σημαντική προσωπικότητα του ελληνικού χώρου κατά τους πρώτες αιώνες της τουρκοκρατίας. Υπήρξε μαθητής του οσίου Ιακώβου και αφού πέρασε από τη μονή Τιμίου Προδρόμου, στη Δεβερκίστα της Αιτωλίας και τη Σιμωνόπετρα στο Αγιο Ορος, έγινε ηγούμενος στη μονή της Αγίας Αναστασίας της Φαρμακολύτριας που ανακαίνισε ο ίδιος το 1522.
Παράλληλα έχτισε σχολείο, νοσοκομείο και ναούς (μαρτυρούνται τουλάχιστον 9 ναοί και παρεκκλήσια). Το 1539 εκλέγεται μητροπολίτης Θεσσαλονίκης, θέση στην οποία παρέμεινε ως το θάνατό του, μετά τον οποίο ανακηρύχθηκε άγιος (τιμάται στις 4 Απριλίου).
Το συγκρότημα
Το κτηριακό συγκρότημα, τμήματα του οποίου σώζονται σήμερα σε καλή κατάσταση, αποτελείται από το κεντρικό πυργόσπιτο, την εκκλησία, κελιά, φούρνο, μαγειρείο, αχυρώνα και δύο αμυντικούς πύργους. Ο ναός που υπήρχε στον περίβολο, μία μικρή μονόχωρη βασιλική, το 1965 σε μία προσπάθεια για ανέγερση νέας εκκλησίας κατεδαφίστηκε από τα θεμέλια καθώς και ο τελευταίος όροφος του πύργου. Το 1976 και το 1986-87 έγιναν σωστικές εργασίες από την αρχαιολογική υπηρεσία.
Κτιτορική επιγραφή
“Ι(ησούς) Χ(ριστό)ς Νικά.
Ηγουμενεύοντος Αγ(ί)ας Αν(α)στασίας Θεωνά Ιερομονάχ(ου), Σωφρονίου οικονομεύοντος”
“+Δώρον σοι προσήξαμεν οι ευτελέοις σου δούλοι, μεγαλόνυμε μάρτης Αναστασία κ(αι) δέξε τούτο ως ο Κ(ύριο)ς πάλαι της χήρας λεπτά, κ(αι) αεί μνημονεύη ούτω κακ συ πρόσδεξαι, τούτο νυν το πυργίω. Κ(αι) σκέπε φρούρι του εν αυτώ οικούντ(ας) εκ τ(ων) αισθητ(ών) κ(αι) νοητών πολέμ(ων). Έτ(ος) ΖΛΗΩ’ μην(ί) Οκτωβρίω Ιν(δικτιώνος) Δ'(ης)”
Με πληροφορίες από protostrator.blogspot.gr
