Συγκαταλέγεται στους αρχαιότερους Χριστιανικούς ναούς σε ολόκληρη την Ελλάδα και ανάμεσα στα καλύτερα διατηρημένα και πιο σημαντικά παραδείγματα της τυπικής ξυλόστεγης βασιλικής με υπερώα της πρωτοβυζαντινής περιόδου.
Η Παναγία η Αχειροίητος αποτελεί ένα κόσμημα για τη Θεσσαλονίκη και όχι μόνο, καθώς αποτελεί Μνημείο Παγκόσμιας Πολιτιστικής Κληρονομιάς από την UNESCO.
Θα τη συναντήσετε περπατώντας στο κέντρο της πόλης, στην οδό Αγίας Σοφίας, πολύ κοντά και βόρεια της Εγνατίας Οδού, στο ύψος που κάποτε περνούσε η αρχαία Βυζαντινή οδός.
Θα σας τραβήξει την προσοχή με την αρχιτεκτονική και τη μεγαλοπρέπεια της, παρά τον υπερυψωμένο δρόμο, που δεν βοηθάει και τόσο στην ανάδειξή της.
Δημιουργήθηκε περί τα μέσα του 5ου αιώνα (452 μ. Χ.) πάνω σε ένα συγκρότημα δημόσιων ρωμαϊκών λουτρών, ίχνη του οποίου διατηρούνται μέχρι σήμερα στο βόρειο κλίτος του χριστιανικού ναού.
Ο εντυπωσιακός ναός, με τα υπέροχα μωσαϊκά και τις εντυπωσιακές τοιχογραφίες, ήταν από την αρχή αφιερωμένος στην Παναγία ωστόσο η επωνυμία Αχειροποίητος, αναφέρεται για πρώτη φορά σε έγγραφο του 1320.
Σύμφωνα με μια εκδοχή, το όνομα αυτό σχετίζεται με την εικόνα της Παναγίας που βρέθηκε μέσα στο ναό χωρίς να έχει φιλοτεχνηθεί από ανθρώπινο χέρι (αχειροποίητη) αλλά με θεϊκή παρέμβαση. Πρόκειται, όπως αναφέρει στη μαρτυρία του ο Κωνσταντίνος Αρμενόπουλος, για τη θαυματουργό εικόνα της Παναγίας του τύπου της δεομένης.
Στο ναό ετιμάτο και ο Αγιος Δημήτριος, και γι’ αυτόν το λόγο η Αχειροποίητος αποτελούσε κατά τους Βυζαντινούς χρόνους σταθμό της λιτανείας που πραγματοποιούνταν την παραμονή της εορτής του Αγίου.
Εδώ γράφτηκαν και αρκετές σελίδες της ιστορίας αυτής της πόλης. Το 1345 μέσα στο ναό έγινε η σφαγή των Ζηλωτών της Θεσσαλονίκης. Παράλληλα, η Αχειροποίητος ήταν ο πρώτος ναός που μετατράπηκε σε τζαμί, μετά την άλωση της Θεσσαλονίκης από τους Οθωμανούς το 1430, επί Μουράτ του Β΄, με το όνομα Εσκί Τζουμά Τζαμί.
Το 1922 μετά την Μικρασιατική καταστροφή ο ναός πρόσφερε κατάλυμα σε προσφυγικές οικογένειες. Το 1912, με την απελευθέρωση της πόλης, αποδόθηκε πάλι στη χριστιανική λατρεία ενώ οι σεισμοί του 1978, του προκάλεσαν σοβαρές βλάβες γεγονός που αποτέλεσε αρχή αναστηλωτικών εργασιών.
Παναγία η Αχειροποίητος: Μεγαλοπρεπής, με μοναδική ομορφιά και πολλούς κρυμμένους θησαυρούς – Η μετατροπή της σε τζαμί και οι καταστροφές που υπέστη
Η εκκλησία της Παναγίας Αχειροποιήτου, επί 16 αιώνες διατηρεί την ίδια μορφή, ανέγγιχτη από το πέρασμα του χρόνου και τις παρεμβάσεις του ανθρώπου. Αυτό καθιστά την παλαιοχριστιανική βασιλική της Θεσσαλονίκης μοναδική στην ανατολική Μεσόγειο.
Μέχρι το 14ο αιώνα το μνημείο αναφέρεται ως «ναός της Παναγίας Θεοτόκου» και μάλιστα ως ο «μεγάλος ναός της Θεοτόκου», ενώ η επωνυμία Αχειροποίητος εμφανίζεται για πρώτη φορά σε χρυσόβουλο έγγραφο του αυτοκράτορα Μιχαήλ του Θ’, με το οποίο δωρίζονταν σπίτια της περιοχής στη Μονή Ιβήρων του Αγίου Ορους.
Ο ναός της Αχειροποιήτου ανήκει στον αρχιτεκτονικό τύπο της παλαιοχριστιανικής τρίκλιτης ξυλόστεγης βασιλικής με υπερώα, η οποία καταλήγει στα ανατολικά σε ημικυκλική αψίδα. Εχει μήκος 51,90 μ. και πλάτος 30,80 μ. και είναι κτισμένος με την κλασσική παλαιοχριστιανική τοιχοποιία στην οποία ζώνες λιθοδομής εναλλάσσονται με ζώνες πλινθοδομής.
Οπως προαναφέραμε, είναι ο πρώτος χριστιανικός ναός που μετατράπηκε σε τζαμί αμέσως μετά την άλωση της πόλης στα 1430 από τον σουλτάνο Μουράτ.
Παρέμεινε το επίσημο τέμενος των κατακτητών καθ’ όλη τη διάρκεια της τουρκοκρατίας, γνωστό με το όνομα Εσκί Τζουμά Τζαμί (Παλαιό Τζαμί) που σημαίνει «παλιό προσκύνημα της Παρασκευής» επειδή γινόταν ημέρα Παρασκευή (ημέρα προσκύνησης των μουσουλμάνων). Ετσι από τους πρώτους περιηγητές και λόγιους αναφέρεται ως ναός της Αγίας Παρασκευής.
Στον όγδοο από ανατολικά κίονα της βόρειας κιονοστοιχίας υπάρχει στα τούρκικα η επιγραφή: «Ο σουλτάνος Μουράτ πήρε τη Θεσσαλονίκη. 883» (δηλαδή το 1430). Ο ναός παρέμεινε μουσουλμανικό τέμενος μέχρι την απελευθέρωση της πόλης το 1912 ενώ στη συνέχεια προτάθηκε η χρήση του κτηρίου για τη στέγαση του πρώτου βυζαντινού μουσείου – πρόταση που δεν υλοποιήθηκε. Αποδόθηκε εκ νέου στη χριστιανική λατρεία το 1930.
Κατά τη διάρκεια του Α΄ Παγκοσμίου Πολέμου η Αχειροποίητος στέγασε οικογένειες προσφύγων και μάλιστα το 1919 το εσωτερικό της φωτογραφήθηκε από τον Ελβετό φιλέλληνα Φρεντερίκ Μπουασονά ως καταυλισμός προσφύγων. Οι πρόσφυγες μάλιστα από την Ραιδεστό της Ανατολικής Θράκης μετέφεραν και εναπόθεσαν στον Ναό την ιστορική εικόνα της Παναγίας Ρευματοκρατόρισσας ή Ρευματοκράτειρας που διέσωσαν από την πατρίδα τους.
Από τον πλούσιο γλυπτό αρχιτεκτονικό διάκοσμο της βασιλικής ξεχωρίζουν τα σύνθετα ιωνικά κιονόκρανα, τα οποία χρονολογούνται στα μέσα του 5ου αιώνα και αποτελούν προϊόντα των εργαστηρίων της Κωνσταντινούπολης, καθώς και οι κίονες του τριβήλου λαξευμένοι σε θεσσαλικό μάρμαρο (verde antico). Μεγάλες πλάκες προκονήσιου μαρμάρου καλύπτουν το δάπεδο του κεντρικού κλίτους.
Στην Παναγία Αχειροποίητο σώζονται επίσης εξαιρετικής τέχνης ψηφιδωτά. Στα εσωράχια των τόξων των κιονοστοιχιών έχουν φυτικό (αμπέλια με τσαμπιά σταφύλια, φρούτα και καρποί μέσα σε πιατέλες, φυλλώματα) ζωϊκό (περιστέρια, πέρδικες, ψάρια) και συμβολικό (χριστόγραμμα, σταυροί, ευαγγέλια) διάκοσμο και ανήκουν στην αρχική φάση του ναού.
Η τεχνοτροπία τους καθώς και αυτή των κιονοκράνων (Θεοδοσιανά) ανάγουν την ίδρυση του ναού στα μέσα του 5ου αιώνα.
Η θεματολογία τους είναι σχετική με τις συμβολικές αλληγορίες του χριστιανικού παραδείσου και της επικράτησης του χριστιανισμού. Τα ψηφιδωτά πιστοποιούν την ύπαρξη σημαντικών καλλιτεχνικών εργαστηρίων στη Θεσσαλονίκη εκείνη την εποχή.
Παράλληλα, τα επάλληλα ψηφιδωτά δάπεδα του βαλανείου που βρισκόταν στη θέση του ναού, φέρουν γεωμετρικά θέματα και είναι ορατά σήμερα στο βόρειο κλίτος. Στην παλαιοχριστιανική εποχή το βορειοανατολικό τμήμα του λουτρού λειτουργούσε ακόμη.
Στο β΄ τέταρτο του 13ου αιώνα τοποθετείται η τοιχογραφία των 40 μαρτύρων σε στηθάρια ή ολόσωμων, που βρίσκεται στο νότιο κλίτος. Οι μάρτυρες εικονίζονται με στρατιωτική ενδυμασία (χιτώνας, χλαμύδα με πόρπη, τετράγωνο επίραμμα ενδεικτικό του αξιώματος). Στο δεξί χέρι κρατούν σταυρό, σύμβολο του μαρτυρίου. Το μεγαλύτερο μέρος του δαπέδου έχει διασωθεί.
Ενα μέρος του παλαιού γραπτού διακόσμου του μνημείου σώζεται στην επιφάνεια του τοίχου στο νότιο κλίτος, πάνω από την κιονοστοιχία. Χρονολογείται στις αρχές του 13ου αιώνα και εικονίζει δεκαοκτώ από τους Σαράντα Μάρτυρες της Σεβάστειας, που μαρτύρησαν επί αυτοκράτορος Λικινίου.
Ολόσωμες μορφές πάνω από τους κίονες εναλλάσσονται με προτομές μαρτύρων στην επιφάνεια του τοίχου πάνω από την κορυφή κάθε τόξου. Ολοι εικονίζονται με στρατιωτική ενδυμασία και κρατούν το σταυρό στο δεξί τους χέρι, σύμβολα του μαρτυρικού τους θανάτου.
Οι τοιχογραφίες κτυπήθηκαν με σφυρί από τους Τούρκους για να καλυφθούν με σοβά όταν η εκκλησία μετατράπηκε σε τζαμί.
Το μνημείο υπέστη αρχιτεκτονικές επεμβάσεις τον 7ο αιώνα και στη συνέχεια τον 14ο-15ο αιώνα, καθώς και αναστηλωτικές εργασίες μετά τους σεισμούς του 1978.
Παρ’ όλες τις ανακατασκευές που έχει υποστεί η Αχειροποίητος κατά τη διάρκεια της μακρόχρονης ιστορίας της, το μνημείο συγκαταλέγεται σήμερα ανάμεσα στα καλύτερα διατηρημένα και πιο σημαντικά παραδείγματα της τυπικής ξυλόστεγης βασιλικής με υπερώα της πρωτοβυζαντινής περιόδου.
Πηγή ιστορικών στοιχείων: imth.gr, odysseus.culture.gr, Wikipedia.org
